|
Ημερολόγιο Ντερσίμ
Κουήν Μινασιάν
Απρίλιος- Ιούνιος 2016, τεύχος 89
Η μαρτυρική πόλη
Από την πρώτη φορά που πάτησα το πόδι μου στην γείτονα, πήρα την απόφαση, ως την εκατονταετηρίδα, δηλαδή το 2015, κάθε 24 Απρίλη να πηγαίνω εκεί, για να διεκδικώ την αναγνώριση της Γενοκτονίας από τους αρνητές της εκεί όπου συντελέστηκε, μέσα στην Τουρκία.
Το ημερολόγιο δείχνει Τετάρτη 24 Απρίλη 2013 και είμαι στο Ντερσίμ. Στην καρδιά της Τουρκίας.
Στον χάρτη θα το βρείτε ως Τούντζελι, όπως δηλαδή το έχουν ονομάσει, έτσι αυθαίρετα, οι τουρκικές αρχές. Η πραγματική του ονομασία από τα πολύ παλιά χρόνια είναι Ντερσίμ. Έτσι την ονομάζουν οι ντόπιοι, έτσι έχει γραφτεί στην ιστορία.
Μέρα μεσημέρι, 12 η ώρα. Στη μικρή αλλά μαρτυρική αυτή πόλη, που δεκαετίες ολόκληρες είναι ασφυκτικά αστυνομο-στρατο-κρατούμενη, συμβαίνει το απίστευτο. Οι κάτοικοι, αφού από νωρίς το πρωί κρεμούσαν στα παράθυρα και τα μπαλκόνια τους μαύρες πένθιμες σημαίες, κατηφορίζουν τώρα προς την κεντρική πλατεία. Έρχονται, κρατώντας ο καθένας από ένα κόκκινο γαρύφαλλο. Είναι αποφασισμένοι να σπάσουν τη σιωπή. Εκείνο το αόρατο τείχος που τους κρατούσε απομονωμένους έχει μόλις πέσει. Κοντά έναν αιώνα αγνοούσαμε την ύπαρξή τους, πόσο μάλλον τις εκκλήσεις τους για συμπαράσταση...
Ναι, αυτοί οι απίθανοι άνθρωποι ορθώνουν τώρα αποφασισμένοι το ανάστημά τους και απαιτούν την αλήθεια, το αυτονόητο δικαίωμα να τη λες. Πράγμα καθόλου απλό στην τουρκική δημοκρατία. Πετούν στα σκουπίδια, συμβολικά και κυριολεκτικά, την επίσημη, στρεβλή ιστορία, γιατί έχουν ήδη περάσει μέσα από τα επικίνδυνα νερά της αναζήτησης της αλήθειας.
Στην επέτειο του Απρίλη του 2013, τα εγγόνια των διασωθέντων Αρμενίων, εκείνων που βρήκαν το 1915 ζεστό καταφύγιο ανάμεσα στους Αλεβί Κιζιλμπάς*, τόλμησαν, μίλησαν, εκφράστηκαν. Και δεν ήταν μόνοι. Δεκάδες Κούρδοι και Ζαζά, κυρίως Αλεβί, συμμετείχαν στην εκδήλωση. Αμέσως μετά, κατηφορίζουμε προς τον ποταμό Μνζούρ, κρατώντας τα κόκκινα γαρύφαλλα στα χέρια μας. Ο Κεβό, έχοντας στο πλάι του τον έφηβο γιο του, μου λέει: «...Κεβόρκ είναι το δικό μου όνομα, αλλά στα χαρτιά με βάλανε Κεμάλ. Και τον μικρό μου Χαμό, δηλαδή Χαμπαρτσούμ ήθελα να τον γράψω, αλλά τον έγραψαν Χασάν».
Ο Ασαντούρ δίπλα μου γελάει. «Το δικό μου όνομα το άλλαξαν τελείως. Οι κρατικές υπηρεσίες με έχουν γράψει Σουλεϊμάν». «Και τα επώνυμά σας; Τι έγινε μ’ αυτά;», τους ρωτώ, «εμείς στη διασπορά καταλαβαίνουμε τους συμπατριώτες μας από την κατάληξη [-ιάν] στα επώνυμα». «Ε, καλά», μου απαντά, «να μην ανοίξουμε τη συζήτηση για τα επώνυμα. Όταν μιλάμε για γενοκτονία, μιλάμε και για πλήρες ξερίζωμα. Με τόσες αυθαίρετες αλλαγές έχει διαγραφεί όλο μας το παρελθόν...»
Φτάνουμε στο γεφύρι του ποταμού Μνζούρ. Τραγουδώντας, κάποιοι παραδοσιακά τραγούδια, άλλοι προσευχόμενοι, ρίχνουμε εκατοντάδες λουλούδια στο Μντσουρί Κεντ. Κοκκίνισε το ποτάμι... ετούτη τη φορά είναι το κόκκινο της αναγέννησης, της ανάστασης. Ύστερα, σιωπηλά, παρακολουθούμε το ταξίδι των κόκκινων γαρύφαλλων πάνω στο νερό...
Ο Απρίλης του 2013 ήταν η πρώτη επαφή μου με αυτόν τον τόπο. Με είχαν εντυπωσιάσει και οι γυναίκες του Ντερσίμ. Οι περισσότερες μορφωμένες, ελεύθερες, αγέρωχες. Χαίρουν το σεβασμό των αντρών και η ισότητα μεταξύ τους είναι αυτονόητη. Μια όαση, δίχως διακρίσεις φύλων... Οι άνθρωποί μου, στο Ντερσίμ!
Η πηγή της θεάς Αναχίτ
Για τη μεγάλη επέτειο των 100 χρόνων από τη γενοκτονία, είχαμε συνεννοηθεί με τον Σαρκίς Σεροπιάν να πάμε μαζί στο Ντερσίμ. Μα, μόλις μερικές μέρες νωρίτερα, ο Σαρκίς αγπαρίκ αρρώστησε βαριά και στις 28 Μαρτίου του 2015, μετά από 80 πολύ γεμάτα και έντονα χρόνια ζωής, έφυγε από κοντά μας για το μεγάλο ταξίδι. Στο άκουσμα της αδιαθεσίας του είχα τρέξει στην Πόλη να προλάβω να τον δω. Ήξερα, είχα ένα προαίσθημα, πως αυτή θα είναι η τελευταία μας συνάντηση.
Καθισμένη δίπλα του στο νοσοκομείο του κρατούσα το χέρι, όταν, μετά από ώρες σιωπής, γύρισε και μου είπε: «Ντερσίμ. Πηγή της Αναχίτ. Εκεί...». Δεν ξαναμίλησε. Πολλές φορές στο παρελθόν, αστειευόμενος, μου είχε πει: «Είμαι άθεος και με λένε άπιστο, μα εγώ λέω πως είμαι πιστός εραστής της Θεάς Αναχίτ». Στην κηδεία του, τα αδέλφια μας από το Ντερσίμ έβρεξαν το νωπό χώμα που τον σκέπαζε με το νερό της πηγής της θεάς του...
Κάποτε, πολύ παλιά, το ιερό νερό ανάβλιζε μέσα από τον ναό της Θεάς Αναχίτ, εκεί στο Οβατζίκ. Έχουν μείνει μόνο 2-3 πέτρες από εκείνον τον λαμπρό ναό, μα οι άνθρωποι του Ντερσίμ, ως τις μέρες μας, ανηφορίζουν προς την πηγή και ανάβουν κεριά στη χάρη της.
Μετά την ξαφνική απώλεια του Σαρκίς Σεροπιάν και νιώθοντας κοντά του όσο ποτέ, κράτησα τον λόγο μου, πήγα για την εκατοστή επέτειο της γενοκτονίας και πάλι εκεί, στα βουνά του Ντερσίμ.
Ορχάν Μπακίρ
Είναι 24 Απρίλη του 2015. Τα αδέλφια μου με περιμένουν, ετοιμάζουν τις εκδηλώσεις.
Αυτήν τη φορά δε θα περιοριστούμε μόνο στην πόλη και στην πλατεία της, αλλά θα ταξιδέψουμε και στα γύρω χωριά, εκεί στα ψηλά βουνά. Μετά από 2 ώρες ταξίδι μέσα από στενούς βουνίσιους χωματόδρομους, γεμάτους στροφές, κατηφόρες και κυρίως ανηφόρες, φτάνουμε στην ερειπωμένη εκκλησία Σουρπ Χαρουτιούν της Αναστάσεως, στο Εργκάν, κοντά στο Χοζάτ. Είναι να αναρωτιέται κανείς πώς στέκει ένας τοίχος όρθιος, μόνος, με τεράστιες τρύπες, μετά από τόσες κανονιές.
Ντόπιοι πολλοί έχουν έρθει από τα γύρω χωριά. Μετά από ένα σύντομο μνημόσυνο αγκαλιαζόμαστε συγκινημένοι. Υπάρχουμε. Βρεθήκαμε. Φεύγουμε έπειτα όλοι μαζί, για να αποτίσουμε φόρο τιμής στον τάφο του αγωνιστή Αρμενάκ Μπακίρ. Ορχάν Μπακίρ ή πιο σωστά Οβαννές Μπακιρτζιάν ήταν το πραγματικό του όνομα.
Είχε ενταχθεί στις γραμμές του αριστερού απελευθερωτικού στρατού των εργατών κι αγροτών. Δολοφονήθηκε στα 27 του, τον Μάη του 1980, αγωνιζόμενος στα βουνά της περιοχής ενάντια στην τότε τουρκική δικτατορία. Παρά το ότι ο τάφος του είναι σε μιαν πολύ απομακρυσμένη περιοχή, εκατοντάδες απλού κόσμου, αλλά και πρώην συναγωνιστές του έχουν έρθει για να τον τιμήσουν. Έχουν έρθει δημοσιογράφοι, διανοούμενοι, αλλά και εκπρόσωποι αριστερών κομμάτων, κουρδικών οργανώσεων και βουλευτές του HDP. Είναι ένας ήρωας ο Αρμενάκ. Τον τιμούν συμβολικά κάθε 24 Απρίλη.
Ναζό και Χοβσέπ
Στο δρόμο για το Χοζάτ χιονίζει. Νιφάδες χιονιού πέφτουν πάνω στις πανάρχαιες πέτρες. Σε μια στάση, η μικρή μου κόρη, η Αρεκνάζ, πετάει χιονόμπαλες στα πέτρινα κριάρια, τα πελεκημένα την εποχή των Ουραρτού. Η πλαγιά είναι γεμάτη με αυτά τα πανάρχαια αγάλματα. Και κανείς ως τώρα δεν τους έχει δώσει σημασία. Ώσπου να φτάσουμε στο Χοζάτ έχουμε ξεπαγιάσει. Εκεί μας περιμένουν κι άλλοι, πολλοί άλλοι, φίλοι, φίλες κι αδέλφια μας. Θα ενωθούν μαζί μας, για να πάμε στους τόπους όπου θυσιάστηκαν Αρμένιοι το 1915.
Στο καφενείο του μικρού χωριού μας κερνάνε τσάι για να συνέλθουμε λίγο. Σε μιαν άκρη του ζεστού και φιλόξενου καφενέ κάθεται ένας τύπος που έχει τα μάτια του καρφωμένα πάνω μου. Στην αρχή δε δίνω πολύ σημασία. Όπως και να το κάνουμε είμαι μια ξένη, από περιέργεια θα με κοιτάζει, σκέφτομαι. Μα ο τύπος με κοιτάζει έντονα, με κάνει να νιώθω άβολα. Λέω, με τρόπο, την ανησυχία μου στον Μιράν (Πργκίτς Γκιουλτεκίν). Ο Μιράν αντιδρά άμεσα και του λέει: «Έι, Ναζό, η φίλη μας ήρθε από τη μακρινή Ελλάδα, Γιουνάν, μαζέψου!». Μόλις ο τύπος ακούει τη λέξη «Γιουνάν», βλέπω τον ενθουσιασμό στο πρόσωπό του. «Sen sın! Μavi gözlü ermeni kız - Εσύ είσαι! Γαλανομάτα Αρμένισσα», λέει και σηκώνεται, έρχεται κοντά μου και με αγκαλιάζει, με φιλάει... «Ε, μόλις σε είδα, αμέσως σε θυμήθηκα. Μπορεί να πέρασαν 30 χρόνια, αλλά τα μάτια σου δεν έχουν αλλάξει», μου λέει. Εγώ τα έχω χαμένα. Μα πώς, πού, τι...; Τον κοιτάζω, τον εξερευνώ, δεν μου θυμίζει κάτι. «Πού να με θυμάσαι», μου λέει ο Ναζό, «είχαμε όλοι μούσια και μουστάκια τότε...». Το 1985, ο Ναζό, κυνηγημένος από το τουρκικό καθεστώς, είχε βρει άσυλο στην Ελλάδα. Εγώ τότε πήγαινα καμιά φορά στο Λαύριο, για συμπαράσταση κι αλληλεγγύη στους τούρκους και κούρδους αγωνιστές.
Πώς κάνει κύκλους η ζωή...; Από πού κι ως πού; Ποια μοίρα κανόνισε, σε ένα μικρό χωριό, στο πουθενά, στο Χοζάτ, μετά από 30 χρόνια, να συναντηθούμε με τον Ναζό; Μπαίνουμε στα μικρά πούλμαν για να συνεχίσουμε την αποστολή μας, να αποθέσουμε λουλούδια στους τόπους θυσίας των σφαγών. Μη νομίζετε ότι ήταν απλή βόλτα. Ο στρατός μας έκανε συχνά πυκνά μπλόκα, εκεί στο πουθενά. Ε, να μην ξεχνάμε ποιος έχει το πάνω χέρι. Μας διέκοπταν, αλλά ο Ναζό δε σταματούσε την αφήγησή του: «Τότε, το ’80 δεν ομολογούσαμε την αρμενική καταγωγή μας. Ως τον θάνατο του Χραντ Ντινκ το 2007 δε μιλούσαμε γι’ αυτό...»
Με την κουβέντα μας με τον Ναζό ήρθαν στο νου μου και οι άλλοι, οι κατά βάθος αρμένιοι αγωνιστές. Ο Χοβσέπ ήταν ένα νέο παιδί, ούτε 20 χρονών. Είχε συλληφθεί, φυλακιστεί και βασανιστεί στις φριχτές τουρκικές φυλακές και ευτυχώς, είχε καταφέρει να το σκάσει μαζί με άλλους συναγωνιστές του. Είχαν περάσει τότε κολυμπώντας από τα τουρκικά παράλια στην Ελλάδα. Έτσι είχε φτάσει στο Λαύριο.
Ο νεαρός Χοβσέπ ερχόταν και σπίτι μου. Ήξερε αρμενικά, οπότε μπορούσαμε να επικοινωνούμε πιο άνετα. Συζητούσαμε πολύ. Δεν είχε ως το ’88 και πολλές γνώσεις για την ιστορία μας. Δεν είχε ενδιαφερθεί καθόλου για τις αφηγήσεις των δικών του. Οι κουβέντες μαζί του αποδείχθηκε πως ήταν για πολλά χρόνια τροφή για σκέψη και για τους δυο μας. Ήταν ένας περιπλανώμενος, παράνομος, κυνηγημένος εξόριστος. Η ζωή τα έφερε έτσι που χαθήκαμε. Μα πρόσφατα, μετά από 28 ολάκερα χρόνια, να που βρεθήκαμε και πάλι. Φαντάζεστε;
Του είπα για τα ταξίδια μου στα βάθη, στο Ντερσίμ, ότι βρέθηκα στα βουνά που αγωνιζόταν κάποτε. Εκείνος με χαρά μου παρέδωσε έναν τεράστιο τόμο 900 σελίδων με τις έρευνές του για την ιστορία του Ντερσίμ. Ο τίτλος του βιβλίου: «Yukarı Fırat Ermenileri 1915 ve Dersim» (Οι Αρμένιοι στον Άνω Ευφράτη και Ντερσίμ, 1915). Και μαζί έναν χάρτη με λεπτομέρειες που δεν είχαν οι δικοί μου. Μια πολύπλευρη και αναλυτική εργασία που τη δούλευε πάνω από 10 χρόνια. Σήμερα, ο Χοβσέπ Χαϊρενί, εξόριστος ακόμη, είναι ένας παθιασμένος ερευνητής κι ας δουλεύει ως απλός εργάτης κάπου στη βόρεια Ευρώπη.
1937, Σαμπιχά Γκιοκτσέν και Χραντ Ντινκ
Οι άνθρωποι που ζουν στο Ντερσίμ μιλούν όλοι 3 γλώσσες. Την γλώσσα των Ζαζά, κουρδικά και οπωσδήποτε και υποχρεωτικά τουρκικά. Ο Κεμάλ Ατατούρκ, εδραιώνοντας το νέο τουρκικό κράτος μετά την κατάρρευση της πολυπολιτισμικής οθωμανικής αυτοκρατορίας, είχε αποφασίσει και διατάξει όλοι ανεξαιρέτως να μιλούν μια γλώσσα, τα τουρκικά. Και όλοι να νιώθουν Τούρκοι, θέλουν δε θέλουν. Απαίτησε και επέβαλε την εθνική ομογενοποίηση... «ne mutlu türküm diyene-τι ευτυχία να λες είμαι Τούρκος!», παντού στην επικράτεια της Τουρκίας βλέπεις επιγραφές με αυτό το τσιτάτο του Κεμάλ. Κανείς, όμως, από τους κατοίκους του Ντερσίμ δεν έγινε, ούτε ένιωσε ποτέ Τούρκος. Η σθεναρή τους αντίσταση στην αφομοίωση έγινε αιτία για την εκδικητική καταστολή από το τουρκικό κράτος, με αποκορύφωμα τις μαζικές σφαγές, τολμώ να πω την γενοκτονία του 1937, που είχε οργανώσει ο ίδιος ο Κεμάλ. Αλλά, τι λέμε τώρα; Κοιτάξτε τι γίνεται και σήμερα εκεί στα βάθη...
Σε εκείνους τους βομβαρδισμούς του 1937, πάνω από το Ντερσίμ, ανάμεσα στα άλλα πολεμικά αεροπλάνα, πετούσε και βομβάρδιζε και η Σαμπιχά Γκιοκτσέν. Η Σαμπιχά ήταν ένα ορφανό κοριτσάκι όταν την υιοθέτησε ο Κεμάλ Ατατούρκ (ο Κεμάλ δεν απέκτησε ποτέ δικά του παιδιά, αλλά είχε υιοθετήσει 8 ορφανά). Μεγάλωσε την εποχή της δυτικοποίησης της Τουρκίας, με όλες τις φροντίδες που μπορούσε να έχει ως κόρη αρχηγού κράτους. Μπροστά της ανοιγόταν ένας πλούσιος ορίζοντας, με όλα τα καλά. Της άρεσε να παίζει με τις ταχύτητες. Μηχανάκια, αυτοκινητάκια και αεροπλανάκια. Αργότερα έπαιζε και με τις βόμβες που ενίοτε κουβαλούσαν τα αληθινά της αεροπλάνα. Να τι γράφει μεταξύ άλλων η Βικιπέντια για τη Σαμπιχά: «Βελτίωσε τις πτητικές της ικανότητες πετώντας βομβαρδιστικά και μαχητικά αεροσκάφη από την αεροπορική βάση του Εσκισεχίρ και απέκτησε εμπειρία συμμετέχοντας σε ασκήσεις στο Αιγαίο και τη Θράκη το 1937. Την ίδια χρονιά πήρε μέρος στη στρατιωτική επιχείρηση κατά της εξέγερσης του Ντερσίμ και έγινε η πρώτη γυναίκα πιλότος στον κόσμο που έλαβε μέρος σε πολεμική επιχείρηση. Το όνομά της φέρει σήμερα το ασιατικό αεροδρόμιο της Κωνσταντινούπολης».
Η Σαμπιχά Γκιοκτσέν δεν ήταν μια τυχαία γυναίκα. Και δεν είναι καθόλου τυχαίο που αναφέρομαι σε εκείνην. Η έρευνα που έκανε ο δημοσιογράφος Χραντ Ντινκ και οι αποκαλύψεις του για τη ζωή της ταρακούνησαν συθέμελα τη γείτονα. Ήταν η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι των εθνικιστών και σαφέστατα η αιτία για τη δολοφονία του. Τι αποκάλυψε τότε ο Χραντ; Απλά πράγματα. Η Σαμπιχά, πριν ορφανέψει, λεγόταν Χατούν Σεμπιλτσιάν και ήταν το μικρό κοριτσάκι μιας αρμενικής οικογένειας κάπου στο Αϊντάπ, Γκαζίαντεπ. Όλοι οι ενήλικες συγγενείς της εξοντώθηκαν κατά την γενοκτονία του ’15, ενώ εκείνη με τα αδέλφια της κατέληξαν σε τουρκικά ορφανοτροφεία στην Προύσα. Μια από τις αδελφές της, η Ντιρουχί, κατάφερε να φτάσει στην Αρμενία. Η κόρη της Ντιρουχί αποκάλυψε στον Χραντ το μεγάλο μυστικό της θείας της, της Σαμπιχά-Χατούν.
Η Σαμπιχά, στα βαθιά της γεράματα, επιβεβαίωσε την αλήθεια για την καταγωγή της, επιπλέον έστειλε ανώνυμα ένα μεγάλο ποσόν στους επιζώντες συγγενείς της στην Αρμενία. Μόνο που συνέστησε να μην δημοσιοποιηθεί αυτό το θέμα. Είχε πει πως όποιος ασχοληθεί μ’ αυτό, έβαζε σε κίνδυνο τη ζωή του. Ο Χραντ, μέχρι τον θάνατο της Σαμπιχά τον Μάρτιο του 2001, δε μίλησε. Μα έπειτα άρχισε τις αποκαλύψεις με άρθρα στην εφημερίδα Αγκός, αλλά και σε άλλες τουρκικές εφημερίδες. Ο συνεργάτης του, ο Σαρκίς Σεροπιάν, σε μιαν από τις συζητήσεις μας, μου είχε πει: «Τότε άρχισε η αντίστροφη μέτρηση για τη ζωή του Χραντ. Πολλοί συνάδελφοί μας, κορυφαίοι τούρκοι δημοσιογράφοι, του έλεγαν πόσο επικίνδυνο ήταν όλο αυτό το θέμα, μα ο Χραντ δεν ήθελε να σωπάσει».
Βγήκε τότε σύσσωμος ο τουρκικός κρατικός και παρακρατικός μηχανισμός να διαψεύσει τον Χραντ. Βρέθηκαν άρον-άρον μάρτυρες, έγγραφα και πολλά άλλα, για να σκεπάσουν αυτήν την ιστορία.
Μα ό,τι κι αν έκαναν, μια βαθιά ρωγμή αμφισβήτησης είχε σημαδέψει πλέον την τουρκική δημοκρατία από μέσα. Εκτός από το θέμα της καταγωγής της «ηρωίδας» κόρης του Κεμάλ, λόγω των αποκαλύψεων του Χραντ Ντινκ, είχαν βγει στην επιφάνεια κάποιες βαθιά θαμμένες ιστορίες: η γενοκτονία κατά των Αρμενίων του 1915, οι αποτρόπαιες σφαγές των Αλεβί του Ντερσίμ το 1937 και τα αμέτρητά τους παρασκήνια.
* Βλέπε: «Η ιστορία και τα πραγματικά προβλήματα των Αρμενίων του Ντερσίμ», του Ρουπέν Μελκονιάν, σε μετάφραση της Λούση Οννικιάν-Σαχινιάν. ΑΡΜΕΝΙΚΑ, Τεύχος Ιανουαρίου-Μαρτίου 2011. http://www.armenika.gr/genoktonia/102-exislamismoi-armenion/349-provlimata-armenion-ntelsim
|
