Ζακ Νταματιάν
Ιούλιος- Σεπτέμβριος 2016, τεύχος 90

Στη δενδρόφυτη πλαγιά του όρους Μραβ, στην αριστερή όχθη του ποταμού Ταρτάρ της επαρχίας Σαουμιάν στο βόρειο Όρτσα (Ναγκόρνο Καραμπάχ) ξεπροβάλλει το μοναστηριακό συγκρότημα Τατιβάνκ, εξαιρετικό δείγμα της αρμενικής μεσαιωνικής ναοδομίας. Ονομάζεται και Χουταβάνκ, γιατί είναι χτισμένο πάνω σε «χουτ» (λοφίσκο). Υπήρξε Μητρόπολη, πολιτιστικό και πνευματικό κέντρο του Άνω Χατσέν, με δύο ναούς, δύο παρεκκλήσια, κελιά, ξενώνα, βιβλιοθήκη, εργαστήριο και άλλα κτίσματα. Πολλές φορές υπέστη καταστροφές από επιδρομές των Αράβων και των Σελτζούκων Τούρκων. Κάθε φορά, όμως, ανακατασκευαζόταν ακόμα πιο λαμπρό.
Σύμφωνα με την παράδοση, θεμελιώθηκε τον 1ο μ.Χ. αιώνα, εκεί όπου μαρτύρησε και τάφηκε ο Άγιος Δάδιος (Դադ), ένας από τους 70 μαθητές του Απόστολου Θαδδαίου που κήρυξε το χριστιανισμό στο Αρτσάχ. Τον 5ο αιώνα μνημονεύεται ως επισκοπή. Τον 7ο αιώνα λεηλατείται από τους Άραβες. Πληροφορίες για την περίοδο αυτή αντλούνται από επιγραφές που έχουν διασωθεί στο χώρο της Μονής σχεδόν αναλλοίωτες. Αναφορές για κατασκευαστικά έργα υπάρχουν από τον 9ο αιώνα. Το 12ο αιώνα η Μονή καταστρέφεται ολοσχερώς από τους Σελτζούκους.
Στολίδι του συγκροτήματος θεωρείται η Καθολική Εκκλησία αφιερωμένη στην Παναγία, ο μεγαλοπρεπέστερος από τους τέσσερις ναούς του. Η ανέγερσή της πραγματοποιήθηκε το 13ο αιώνα με απόφαση της πριγκίπισσας του Χατέρκ, Αρζουχατούν.
Με αυτόν τον τρόπο θέλησε να τιμήσει τους γιους της, Χασσάν και Κρικόρ, που σκοτώθηκαν πολεμώντας τους Σελτζούκους, καθώς και τη μνήμη του συζύγου της, πρίγκιπα Βαχτάνκ.
Διακοσμείται με όμορφες παραστάσεις. Οι τοιχογραφίες του νότιου τοιχώματος, σύμφωνα με το χρονογράφο Γκιραγκός Καντσαγκετσί, αγιογραφήθηκαν από την ίδια την Αρζουχατούν.
Σε πλήρη αρμονία με τον Καθολικό ναό αλλά και το ευρύτερο περιβάλλον δεσπόζει διώροφο καμπαναριό. Στη δυτική του πλευρά βρίσκονται δύο άρτια διατηρημένες σταυρόπετρες. Θεωρούνται έργα υψηλής καλλιτεχνικής αισθητικής. Ακόμα, στο μοναστηριακό συγκρότημα βρίσκεται ο οικογενειακός τάφος του Οίκου των Βαχτανιάν, αρχόντων του Πριγκιπάτου του Χατέρκ.
Το 1920 η Μονή περιέρχεται υπό αζερική κατοχή. Παύει η λειτουργία της και τα περιουσιακά της στοιχεία δημεύονται. Το 1960 η τοπική κυβέρνηση του Σοβιετικού Αζερμπαϊτζάν προχωρά στην ίδρυση οικισμού στα όρια του μοναστηριακού συγκροτήματος. Οι νέοι κάτοικοι προξενούν ζημιές στο χώρο.
Στις 31 Μαρτίου του 1993 το Τατιβάνκ απελευθερώνεται και από το επόμενο έτος ξεκινούν σταδιακά εργασίες αποκατάστασης.
Το 2001, μετά από συμβούλιο αντιπροσώπων 16 ευρωπαϊκών κρατών, μεταξύ των οποίων η Αρμενία, η Ελλάδα, η Κύπρος, η Ρωσία και η Ιταλία, υπογράφτηκε ψήφισμα, το οποίο καταδικάζει την αζερική καταστροφική τακτική και ο μοναστηριακός χώρος κηρύσσεται μνημείο ιστορικής πολιτιστικής κληρονομιάς.
Το 2007 ανακαλύπτονται, κατά τη διάρκεια ανασκαφών, τα ιερά λείψανα του Αγίου Δάδιου κάτω από το Ιερό ενός από τους ναούς του συγκροτήματος.
Η ειδυλλιακή τοποθεσία του Τατιβάνκ, σε συνδυασμό με τα ιδιαίτερης ομορφιάς κομψοτεχνήματα, το καθιστούν ως έναν από τους δημοφιλέστερους τουριστικούς προορισμούς του Αρτσάχ.