|
Απόσπασμα από το κείμενο της Δρα Ναΐρα Κιλιτσιάν
Επιμέλεια Ζακ Νταματιάν
Ιανουάριος- Απρίλιος 2021, τεύχος 106
Στη Μ. Ασία έζησαν επί συνεχείς αιώνες στον ίδιο χώρο διάφοροι λαοί. Οι ιστορικές εξελίξεις άφησαν την ιδιαίτερή τους σφραγίδα στο σχηματισμό, την κοσμοθεωρία και τον πολιτισμό των λαών. Οι γηγενείς συχνά εκτοπίστηκαν, οι κατακτητές εγκαταστάθηκαν, οι περιπλανώμενοι πέρασαν κι επέστρεψαν. Καθένας με τις χαρακτηριστικές γλωσσικές-πολιτιστικές και θρησκευτικές του ιδιαιτερότητες αποτέλεσε ξεχωριστό κομμάτι στο μικρασιατικό πολιτιστικό ψηφιδωτό.
Στις χορευτικές πολιτισμικές σχέσεις μεταξύ του αρμενικού και του ελληνικού λαού είναι πασιφανή τα κοινά σημεία σε αυτό τον τομέα, όπως δείχνουν οι ομώνυμες ονομασίες των χορών, τα λόγια των χορευτικών τραγουδιών, τα χορευτικά βήματα, η κοινή δομή των μελωδιών, καθώς επίσης ορισμένες σχέσεις που αφορούν εθνικά ήθη ή έθιμα, τα οποία συμπληρώνουν τα στοιχεία σχετικά με τη χορευτική τέχνη.
Η ανάλυση του χορευτικού θέματος στοχεύει βασικά στην αξιολόγηση του λαϊκού χορού, όχι μόνο ως έκφραση εθνικής ταυτότητας αλλά και ως εκδήλωση διεθνών πολιτιστικών ανταλλαγών. Συγκεκριμένα, για τις αρμενο-ελληνικές πολιτιστικές σχέσεις αναφέρεται στον παραλληλισμό του αρμενικού παραδοσιακού χορού Ταμζαρά και του ποντιακού χορού Τάμζαρα και στις αναλύσεις των συσχετιζόμενων με τους προαναφερθέντες χορούς, τον αρμενικό Μπατολά και τον ποντιακό Πατούλα.
Το 1930 η περίφημη αρμένισσα χορολόγος Σ. Λισιτσιάν , όπως επίσης οι μαθήτριές της αργότερα, περιέγραψαν 17 παραλλαγές του αρμενικού χορού Ταμζαρά, οι οποίες προέρχονται κυρίως από τις επαρχίες Δ. Αρμενίας Αλασκέρτ, Σασούν, Βασπουρακάν, από τις περιοχές της Αν. Αρμενίας Σεβάν, Αγίν, Αρτίκ, Ταλίν, Αλεξανδραπόλ (σήμερα Γκιουμρί), Καρς και από το Χαμσίν.
Τα στοιχεία για τον ποντιακό Τάμζαρα συλλέχτηκαν βασικά από τις εργασίες των μελετητών ποντιακών χορών Χ. Σαμουηλίδη, Ντ. Κιλπάτρικ, Μ. Ζωγράφου και Ν. Ζουρνατζίδη. Ο τελευταίος αναφέρει στο βιβλίο του δύο παραλλαγές του ποντιακού Τάμζαρα, από την Τραπεζούντα και τη Νικόπολη (Σαμπίν Καραχισάρ).
Περί της ονομασίας του χορού Ταμζαρά
Οι αρμενικές παραλλαγές του Ταμζαρά περιλαμβάνουν ορισμένες ονομασίες χορών, που προκαλούν ποικίλα σχόλια. Εκτός από Ταμζαρά, ο ίδιος αρμενικός χορός αποκαλείται επίσης Ταμζαρά-Χαμζαρά ή Τανζαρά. Υποτίθεται πως το όνομα Τανζαρά αναφέρεται σε γυναίκα.
Η αρχική ονομασία Ταμζαρά ανήκει σε κωμόπολη του βιλαετίου Σεβαστείας της Δ. Αρμενίας, στην περιφέρεια Νικόπολη της ιστορικής μικρής Αρμενίας, στα όρια της ακρόπολης του Σαμπίν-Καραχισάρ.
Στις αρχές του 20ου αιώνα στην Ταμζαρά ζούσαν γύρω στις 500 αρμενικές οικογένειες, που ασχολούνταν με τη γεωργία, την κτηνοτροφία και με διάφορες τέχνες. Είχαν την εκκλησία του Αγ. Ταγκαβόρ, τη μονή του Αγ. Κεβόρκ (Αγ. Γιώργιος) και μεικτό σχολείο. Οι αρμένιοι υπήρξαν θύματα βίαιης εκτόπισης κατά τη διάρκεια της Αρμενικής Γενοκτονίας.
Ο μελετητής των ποντιακών χορών Ν. Ζουρνατζίδης αναφέρει ότι «Η Τάμζαρα είναι χορός και χωριό του Πόντου με την πλειοψηφία των κατοίκων αρμένιους». Πλειοψηφούσαν πριν από τη σφαγή τους το 1915.
Aνάλυση των κινητικών κειμένων των χορών Ταμζαρά και Τάμζαρα
Στα πονήματα της Σ. Λισιτσιάν οι παραλλαγές του χορού Ταμζαρά διακρίνονται σε δύο ομάδες:
Α) Ομαλό Ταμζαρά
Β) Πηδηχτό Ταμζαρά
Ομαλό Ταμζαρά
Οι παραλλαγές του Ταμζαρά που χορεύονται ομαλά χωρίς άλματα, με κινήσεις κάπως επίσημες, είναι τραγούδια χορού επικά. Σύμφωνα με τη Σ. Λισιτσιάν στο παρελθόν χόρευαν τραγουδώντας εθνικά έπη, αφιερωμένα σε διάφορα ιστορικά γεγονότα και σε ήρωες. Η βασική δομή αυτών των χορών είναι ο ανοιχτός κύκλος και χορεύονται συγχρόνως από άντρες και από γυναίκες σχεδόν όλων των ηλικιών κυρίως κατά τη διάρκεια γάμων.
Είναι σαφές, ότι η εμφάνιση χαρακτηριστικών παραλλαγών στους λαϊκούς χορούς δομείται στα πρότυπα της βασικής χορευτικής φιγούρας. Και γύρω απ’αυτόν σχηματίζονται τα χορευτικά βήματα και οι λοιπές διακριτικές κινήσεις των διαφόρων παραλλαγών. Στη συγκεκριμένη περίπτωση το Ταμζαρά κατατάσσεται ως είδος χορού με δυο βήματα πήγαινε, δύο έλα δεξιάς κατεύθυνσης.
Στις παραλλαγές αυτών των βασικών κινήσεων μπορούν να προστεθούν τα σορόρ (λικνιστικές κινήσεις γεμάτες με χάρη ταλαντεύσεις), τα σουρουμούρ γκαλ (αμφίδρομες φιλάρεσκες κινήσεις) και οι αναπηδήσεις. Κάθε δε παραλλαγή που αφορά την τελευταία μπορεί να θεωρηθεί ως Ταμζαρά Πηδηχτό με δυο βήματα πήγαινε, δύο έλα. Οι κινήσεις σορόρ και σουρουμούρ γκαλ υποδηλώνουν επίσης την πρώιμη καταγωγή αυτών των χορών, που στο παρελθόν εκτελέστηκαν στο πλαίσιο συγκεκριμένων τελετουργιών.
Η άλλη χαρακτηριστική κίνηση, σουρουμούρ γκαλ (εκτελώ το σουρουμούρ, περιστρέφομαι ένθεν και ένθεν) σύμφωνα με τη λαϊκή έννοια αλλά και ορισμένων πληροφορητών θεωρείται ως τελετουργική κίνηση με μαγικές ιδιότητες για την έκφραση του κακού και για την προφύλαξη από αυτό.
Μία ακόμη μαρτυρία για την αρχαία καταγωγή του χορού και τον τελετουργικό χαρακτήρα των ανωτέρω κινήσεων, αποτελεί το εξαιρετικό προνόμιο της εκτέλεσής τους από τους εκλεκτούς, δηλαδή τον αρχηγό της κοινότητας ή τον πρωθιερέα, που αργότερα ταυτίστηκε με τον κορυφαίο του χορού.
Στην περίπτωση του ομαλού Ταμζαρά τα χέρια των χορευτών πιάνονται μπροστά από τα μικρά δάχτυλα με διπλωμένους αγκώνες. Το Ταμζαρά σύμφωνα με τον τρόπο πιασίματος ανήκει στην κατηγορία εκείνη που ο λαός αποκαλεί τζκουταχάγ (χορός των μικρών δαχτύλων).
Ο Ν. Ζουρνατζίδης γράφοντας για το ποντιακό Τάμζαρα αναφέρει, πως ο χορός αυτός έχει σαν βάση το Διπάτ και χορευόταν στα χωριά της Τραπεζούντας. Και ο Γ. Ζερζελίδης γράφει, ότι στη Ματσούκα Πόντου κατά τα ξημερώματα στο γλέντι του γάμου χορευόταν ο χορός Διπάτ με τα τραγούδια
Οι προαναφερθείσες γνώμες αποδεικνύουν, ότι το Διπάτ ως ομαλός χορευτικός τρόπος αποτελεί όντως το αρχέτυπο παρομοίων χορών, μεταξύ των οποίων του Ομάλ Καρς, Ομάλ Μονόν, Ομάλ Τραπεζουντέικον, Λάζικον και Ταμζαρά. Εκτός αυτών, διαπιστώνεται πως και το ποντιακό Τάμζαρα ανήκει στην κατηγορία των ομαλών χορών.
Ταμζαρά Πηδηχτό
Κι αυτός ο χορός ανήκει στην χορευτική φιγούρα του «δυο βήματα πήγαινε, δύο έλα» και αποτελείται από ένα γρήγορο μέρος. Και αφού τα πηδήματα εκτελούνται με πόδια που σύρονται στο έδαφος, ονομάζεται επίσης Ταμζαρά Συρτό-Πηδηχτό.
Το περιεχόμενο του τραγουδιού που συνοδεύει το χορό είναι ερωτικό, τον χορεύουν κορίτσια και αγόρια ομαδικά σε γιορτές, συγκεντρώσεις νέων και σε γλέντια γάμου πριν από τον τελετουργικό χορό των νεονύμφων. Τα χέρια είτε τοποθετούνται στους ώμους είτε πιάνονται χαμηλά από τις παλάμες. Ο χορός έχει έξι μέτρα και αποτελείται από δύο μέρη. Στο πρώτο, αμέσως μετά το πρώτο βήμα, οι χορευτές γυρνούν δεξιά με στροφή ενός τέταρτου, συμπαρατασσόμενοι ο ένας πίσω από τον άλλον. Κατ’αυτόν τον τρόπο σε διάστημα έξι μέτρων εκτελούνται έξι βήματα.
Στο δεύτερο μέρος με την ίδια διάταξη ο ένας πίσω από τον άλλον και στο διάστημα των ίδιων μέτρων οι χορευτές εκτελούν πηδήματα αντί βημάτων. Στις περιγραφές του ποντιακού Τάμζαρα δεν υπάρχει μνεία για παραλλαγές με πηδήματα.
Ο αρμενικός χορός Μπατολά και ο ποντιακός Πατούλα
Ορισμένες παραλλαγές του αρμενικού χορού Ταμζαρά έχουν διαφορετικές μελωδίες και μουσικά μέτρα 4/4, 5/4, 7/8, 9/8. Το μέτρο του ποντιακού Τάμζαρα είναι τα 9/8 και αναφέρεται , ότι η μουσική που το συνοδεύει είναι παρόμοια με αυτή της Πατούλας.
Η μελωδία και το κινητικό κείμενο της Πατούλας καταγραμμένο από διάφορους κειμενογράφους, είναι ζωηρή και συνοδεύεται από διαφορετικά λόγια.
Το αξιοσημείωτο είναι, ότι συμπίπτει όχι μόνο με τον ποντιακό χορό Τάμζαρα, αλλά και με την αρμενική Μπατολά.
Η Μπατολά ανήκει επίσης στο είδος του πηδηχτού χορού «δυο βήματα πήγαινε, δύο έλα». Στις αρχές του περασμένου αιώνα η Σ. Λισιτσιάν είχε καταγράψει δύο παραλλαγές της, που κάπως διαφέρουν μόνο σε ότι αφορά το κινητικό κείμενο.
Χορεύεται σε κύκλο, εύθυμα, διατηρώντας βασικά τη φύση του πηδηχτού χορού, κυρίως από νέους και νέες σε γιορτές και πανηγύρια καθώς και σε γάμους. Τα χέρια τοποθετούνται βασικά στους ώμους. Μουσικό μέτρο είναι τα 9/8. Εκτός από τα πηδήματα, τον χορό χαρακτηρίζει η κίνηση τεγνουτέγα, η οποία σύμφωνα με τη γλώσσα του λαού σημαίνει χορέυω επιτόπια, άλλως το επιτόπου σορόρ. Σύμφωνα με την ανάλυση των πηδημάτων και των σορόρ, η Σ. Λισιτσιάν αποφαίνεται , ότι μπορεί να συσχετισθεί με τις πρωτόγονες τελετές για την ανάπτυξη της βλάστησης και της καρποφορίας. Σε μια άλλη εκδοχή συναντάμε τη Μπατολά με χτυπήματα των ποδιών, που επιβεβαιώνουν την προαναφερθείσα υπόθεση.
Η κατά προσέγγιση περιγραφή βημάτων έχει ως ακολούθως: τρία βήματα δεξιά με το δεξί πόδι και δύο χτυπήματα με το αριστερό πόδι κοντά στο δεξί. Ακολούθως τρία βήματα αριστερά με το αριστερό πόδι και εκ νέου δύο χτυπήματα, αυτή τη φορά με το δεξί πόδι κοντά στο αριστερό. Σε περίπτωση γρήγορων ρυθμών οι ίδιες κινήσεις εκτελούνται με πηδηματάκια. Μόνο σε μία παραλλαγή, αντί για αριστερή κατεύθυνση εκτελείται το επιτόπου σορόρ.
Στο παρελθόν ο χορός συνοδευόταν από ταγ, δηλαδή από τραγούδι, κι ενίοτε με συνοδεία νταουλιού και ζουρνά. Τα τραγούδια είναι ερωτικά και αναφέρονται σε μια κοπέλα, την Μπατολά. «Ο χορός Πατούλα και Πιπιλομάταινα χορεύεται κυρίως από γυναίκες και έχει σχήμα κύκλου (συνήθως κλειστός παλαιότερα). Χορεύεται σχεδόν επί τόπου με μικρή μετακίνηση προς τα δεξιά. Τα βήματα είναι μικρά, σεμνά και κοντά στο έδαφος, όπως στους περισσότερους ποντιακούς χορούς. Τη μουσική συνοδεύουν αυτοσχέδια δίστιχα, που κατά κύριο λόγο αναφέρονται στην Πατούλα-Πιπιλομάταινα (Πάτουλαμ τσιμ Πάτουλα).
Η χορογραφία αποτελείται από τις επαναλήψεις ενός και μόνο χορευτικού μοτίβου το οποίο συγκροτείται από δύο υποενότητες (κινητικά μοτίβα). Κάθε ένα από αυτά εκτελείται στη χρονική διάρκεια ενός μουσικού μέτρου και με κατεύθυνση προς τα δεξιά το πρώτο και προς τα αριστερά, με πλάτη μέχρι και το τρίτο κινητικό στοιχείο, το δεύτερο. Πρόκειται επομένως για συμμετρική φόρμα αφού εκτελείται ο ίδιος αριθμός μοτίβου και αριστερά και δεξιά» αναφέρεται στο άρθρο των Ρ. Κελεσίδη και Μ.Ζωγράφου.
O Χ. Σαμουηλίδης σημειώνει, ότι ο χορός Πατούλα συνηθιζόταν πολύ στο Καρς. Είναι κεφάτος, εύθυμος χορός, κυκλικός που χορεύεται συνήθως από λυγερόκορμες κοπέλες ή από γυναίκες, με τα χέρια στους ώμους.
Ο Ν. Ζουρνατζίδης κάνει την ίδια ακριβώς περιγραφή του χορού, προσθέτοντας ταυτοχρόνως, πως υπάρχουν δύο ακόμη χοροί, παραλλαγές της Πατούλας, με ελάχιστες διαφορετικές κινήσεις και άλλη μουσική- Κόρη Κοπέλα και Τιβ-Τιβ-Τιβ-Τάνα.
Στη μελέτη του για τους ποντιακούς χορούς, ο αμερικανός μουσικολόγος Ντ. Κιλπάτρικ αναφέρεται και ο ίδιος στο Τάμζαρα και στην Πατούλα, σημειώνοντας μεταξύ άλλων, ότι εκτός του ποντιακού υπάρχει και η εκδοχή τουρκικού Τάμζαρα με πολλές παραλλαγές, που είναι άγνωστες στους ποντίους. Ως ποντιακό Τάμζαρα κατατάσσει τις μουσικές καταγραφές χορών με μελωδίες παρόμοιες του Τάμζαρα-Πατούλα, ενώ ως τουρκικό Τάμζαρα τη μουσική του αρμενικού λαϊκού χορού Ταμζαρά, με τυπική αρμενική μελωδική δομή.
|
