|
Ρίτσαρντ Χοβαννισιάν*
Φεβρουάριος- Απρίλιος 2018, τεύχος 96
Λέγεται ότι ο εκσυγχρονισμός δεν είναι πάντοτε θετικό γεγονός, κάτι που μπορεί να είναι αληθινό. Οι αναπτυσσόμενοι λαοί πρέπει να είναι προσεκτικοί και εκλεκτικοί στην πορεία τους προς τον λεγόμενο εκσυγχρονισμό. Επιπλέον ο εκσυγχρονισμός σχεδόν πάντοτε, ταυτίζεται με τη Δυτικοποίηση. Ασφαλώς, το αρμενικό παράδειγμα ενισχύει την άποψη αυτή όπως αποδεικνύεται από την εξέταση των γεγονότων στη Δημοκρατία της Αρμενίας μεταξύ 1918 και 1920.
Η προ-σοβιετική περίοδος ήταν μια περίοδος μεταβατική μεταξύ της εποχής που οι Αρμένιοι ήταν υπόδουλοι στην Οθωμανική και στη Ρωσική αυτοκρατορία και της εποχής της διαμόρφωσης του σοβιετικού κράτους. Ήταν η εποχή που οι Αρμένιοι δοκίμασαν να δημιουργήσουν ένα ανεξάρτητο κράτος το 1918, ένα πείραμα που δεν άντεξε για πολύ. Το αποτέλεσμα ήταν ο περαιτέρω διαμελισμός της ανατολικής Αρμενίας. Η επαρχία Καρς και η περιοχή Σουρμαλού, περιλαμβανομένου και του όρους Αραράτ, προσαρτήθηκαν στην Τουρκία, ενώ τα υπόλοιπα εδάφη αποτέλεσαν τη Σοβιετική Δημοκρατία της Αρμενίας, που είναι το μόνο τμήμα των ιστορικών εδαφών πάνω στο οποίο συνεχίζει αδιάκοπα μέχρι σήμερα να ζει Αρμενισμός. Ο ηγέτης της Δημοκρατίας της Αρμενίας και οι προκάτοχοι και οι διάδοχοί τους υπήρξαν, κατά κάποιο τρόπο, θύματα των ιδεολογικών και των πολιτικών τους θέσεων, διότι δεν μπόρεσαν να δράσουν αποφασιστικά όταν χρειάστηκε να παραβιάσουν αρχές που είχαν καθαγιασθεί κατά το μακροχρόνιο αγώνα για την εθνική τους αποκατάσταση.
Η ιδέα του εκσυγχρονισμού στη πρόσφατη αρμενική ιστορία, που σημαίνει όπως είπαμε «δυτικοποίηση» διαγράφεται με σαφήνεια στη λογοτεχνία της εποχής. Αρκεί να θυμηθούμε τα μυθιστορήματα του Ραφφί και τα οράματα που είχε για τη μελλοντική Αρμενία. Όνειρο των ηρώων του είναι η δημιουργία μιας μικρής Ελβετίας στα αρμενικά υψίπεδα. Βλέπει την Αρμενία να είναι Ελβετία της εγγύς Ανατολής –σειρές ολόκληρες από καλοφτιαγμένα σπιτάκια, καθαροί φωτεινοί δρόμοι, κλπ. Το δέκατο ένατο αιώνα, μέσα στη σκληρή αρμενική πραγματικότητα πολλοί Αρμένιοι ιδεολόγοι πίστευαν ότι ο νόμος, η τάξη και η διακυβέρνηση δυτικού τύπου ήταν η πανάκεια για τα δεινά των Αρμενίων.
Αυτό δεν ήταν χαρακτηριστικό μόνο των Αρμενίων. Όλοι σχεδόν οι ανατολικοί λαοί, και μεταξύ τους και οι γείτονες των Αρμενίων –οι Γεωργιανοί, και ακόμα και η φιλελεύθερη μερίδα των Μουσουλμάνων Αζερμπαϊτζανών- πίστευαν ότι η Δύση κατείχε το μυστικό της επιτυχίας.
Και το μυστικό αυτό ήταν γι’ αυτούς πρώτα απ’ όλα σωστή διοικητική, κοινωνική και οικονομική δομή που να εγγυάται ορισμένα αστικά δικαιώματα. Απέδιδαν μεγάλη σημασία στο γεγονός ότι στις πιο εξελιγμένες και ευημερούσες δυτικές χώρες το πολίτευμα βασιζόταν στο κοινοβουλευτικό σύστημα. Έτσι οι περισσότεροι Αρμένιοι μεταρρυθμιστές και πολιτικοί στοχαστές του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα εκφράζονταν υπέρ της δημοκρατίας και των αστικών ελευθεριών. Αυτό ήταν κατά τη γνώμη τους, το μυστικό της επιτυχίας στην Ευρώπη, και το μέσο για να διαφωτίσουν το λαό τους και να οικοδομήσουν ένα σύστημα που θα εγγυόταν ασφάλεια και ανάπτυξη. Αργότερα, όταν χρειάστηκε να θέσουν σε εφαρμογή τα ιδανικά αυτά, οι Αρμένιοι ηγέτες παρέμειναν τόσο πιστοί και αφοσιωμένοι στις αρχές τους, ώστε ουσιαστικά αυτές τους καταδίκασαν, διότι δεν κατάφεραν να δράσουν γρήγορα, αποφασιστικά και «αυταρχικά» σε περιόδους κρίσης.
Όταν το 1918 ανακηρύχθηκε το ανεξάρτητο Αρμενικό κράτος, και έπρεπε να καθοριστεί ο τρόπος διακυβέρνησης της χώρας, οι Αρμένιοι ηγέτες δεν δίστασαν να εγκαθιδρύσουν το δημοκρατικό πολίτευμα. Αυτό το πολίτευμα υποστήριξαν οι ηγέτες που ανήκαν στο πρώτο σε δύναμη κόμμα, την Αρμενική Επαναστατική Ομοσπονδία («Τασνακτσουτιούν») ή στο μικρό, μεσο-αστικό δημοκρατικό κόμμα «Ζογοβρτακάν». Δεν αμφισβητήθηκε ποτέ η μορφή του πολιτεύματος που έπρεπε να υιοθετηθεί, παρόλο που οι Αρμένιοι δεν ήταν ακόμη επαρκώς προετοιμασμένοι να λειτουργήσουν ομαλά στα πλαίσια ενός δημοκρατικού πολιτεύματος, και παρόλο που το μικρό και ανεξάρτητο αυτό κράτος εμφανίστηκε κατά τον πιο απρόσμενο τρόπο και σε μια κάθε άλλο παρά ευνοϊκή ιστορική στιγμή. Κανείς δεν μπορούσε να προβλέψει τι επεφύλασσε ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος στους Αρμενίους.
Κανείς δεν είχε προβλέψει ότι θα μπορούσε να δημιουργηθεί μια Δημοκρατία, δεδομένου ότι η αρμενική αναγέννηση, η αντίσταση και τα επαναστατικά κινήματα είχαν εμφανιστεί και περιοριστεί στη Δυτική Αρμενία, δηλαδή στις επαρχίες Βαν, Μπιτλίς, Σασούν και σε άλλες ιστορικές περιοχές της πατρίδας, του «γιερκίρ». Πάντως με τη γέννηση του μικρού κράτους, οι αρμένιοι ηγέτες, μετά τις πρώτες στιγμές αμηχανίας, συνήλθαν και είπαν:
«Λοιπόν, έχουμε μια χώρα, για την οποία κάτι πρέπει να κάνουμε αν θέλουμε να διασώσουμε αυτό το τελευταίο κομμάτι του αρμενικού εδάφους». Αμέσως λοιπόν, αποφάσισαν ότι το πολίτευμα της χώρας θα ήταν δημοκρατικό –μια κοινοβουλευτική δημοκρατία με κυβέρνηση που θα λογοδοτεί στο λαό. Αυτή ήταν η μόνη δυνατή κατεύθυνση.
Ήταν η κληρονομιά που άφησε ο απελευθερωτικός αγώνας.
Παρά τις ειλικρινείς και σοβαρές προσπάθειες, ωστόσο, οι συνθήκες για την εφαρμογή των δημοκρατικών θεσμών ήταν ουσιαστικά ανύπαρκτες, στη σκληρή πραγματικότητα του 1918. Η πρόκληση ήταν φοβερή ακόμη και κάτω από τις καλύτερες συνθήκες, λόγω των αιώνων δουλείας των Αρμενίων και της έλλειψης κυβερνητικής παράδοσης. Και οι συνθήκες το 1918 όχι απλώς δεν ήταν ιδανικές αλλά απείχαν όσο μπορεί κανείς να φανταστεί από το ιδανικό. Πρέπει να θυμόμαστε ότι η Αρμενική Δημοκρατία δημιουργήθηκε σε μια εποχή, όπου ο πληθυσμός της δυτικής Αρμενίας στο σύνολό του είχε σφαγιασθεί ή εκτοπιστεί. Η μικρή έκταση πάνω στην οποία κτίστηκε η Δημοκρατία κατακλείστηκε από πρόσφυγες της Δυτικής Αρμενίας και άλλους Αρμενίους από την ανατολή, που είχαν εκδιωχθεί από την επαρχία Καρς και την κοιλάδα του ποταμού Αράξ της επαρχίας Γερεβάν, όταν αποδεκατίστηκαν οι διανοούμενοι και οι παραδοσιακοί ηγέτες του λαού.
Η Αρμενική Δημοκρατία κάλυπτε μια μικρή και ηπειρωτική περιοχή. Ακόμη και σε περιόδους ειρήνης δεν μπορούσε να παράγει αρκετή τροφή για τη διατροφή ολόκληρου του πληθυσμού. Έτσι λοιπόν, η καθιέρωση της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας ερχόταν σε σύγκρουση με τη στυγνή πραγματικότητα, με συνθήκες όχι απλώς δυσμενείς αλλά σαφώς εχθρικές προς την επίτευξη αυτού του στόχου.
Η αντίθεση μεταξύ της φιλοδοξίας για μια κοινοβουλευτική δημοκρατία και της πραγματικότητας που καθιστούσε τόσο δύσκολη την υλοποίηση της φιλοδοξίας δεν σταμάτησε ποτέ καθ’ όλη τη σύντομη διάρκεια της Αρμενικής Δημοκρατίας. Καταβλήθηκε τεράστια και θα έλεγε κανείς, εντυπωσιακή προσπάθεια να επιβληθεί μια κυβέρνηση δυτικού τύπου σε μια ημι-ανατολική κοινωνία. Οι Αρμένιοι ηγέτες καταπιάστηκαν με την οργάνωση της Βουλής και του Κυβερνητικού Συμβουλίου.
Η βουλή συνεδρίαζε δραστήρια και ακατάπαυστα για να θεσμοθετήσει τις γεωργικές, οικονομικές, κοινωνικές, διοικητικές, νομικές και άλλες μεταρρυθμίσεις –μεταρρυθμίσεις που αντέγραφαν δυτικούς κώδικες και έμοιαζαν να ανοίγουν το δρόμο προς τον εκσυγχρονισμό και την πρόοδο.
Αυτή η αντίφαση μεταξύ ιδεών και πραγματικότητας δεν ήταν δυνατόν να εξαλειφθεί στη σύντομη ζωή της Αρμενικής Δημοκρατίας.
Ο χρόνος όμως υπήρξε αρκετός για να έρθουν στην επιφάνεια οι βαθιές διαφορές απόψεων μεταξύ των πιο διακεκριμένων προσώπων του κυβερνώντος κόμματος, του Τασνακτσουτιούν.
Σημαίνουσες προσωπικότητες όπως ο Χοβαννές Κατσαζνουνί και ο Αλεξάντερ Χαντισιάν, τάχθηκαν απερίφραστα υπέρ της Κοινοβουλευτικής Δημοκρατίας. Εφόσον ιδρύθηκε το κράτος και σχηματίστηκαν η βουλή και η κυβέρνηση, υποστήριζαν, το κόμμα έπρεπε να αποσυρθεί στη σκιά, όπως τα θεμέλια που συγκρατούν το οικοδόμημα του κράτους και της κυβέρνησης, και να εμφανιστεί ενεργά στο προσκήνιο, μόνο στην περίοδο των εκλογών ή σε περίπτωση εθνικής κρίσης ή έκτακτης ανάγκης. Οι καθημερινές δραστηριότητες της κυβέρνησης και του κοινοβουλίου θα έπρεπε να ανατεθούν στου εκλεγμένους και διορισμένους εκπροσώπους του λαού, χωρίς την άμεση παρέμβαση του κόμματος.
Ισχυρές προσωπικότητες, ωστόσο, υπήρχαν και στην άλλη πλευρά, άνδρες που ενώ δήλωναν πως ήταν ακλόνητοι υπέρμαχοι της λαϊκής δημοκρατίας, επέμεναν ότι κάτω από τις υπάρχουσες συνθήκες, η ελπίδα για δημοκρατία απαιτούσε μια προσωρινή δικτατορία. Ακόμα και προσωπικότητες όπως ο Αράμ Μανουκιάν, που κατά τη διάρκεια του πολέμου είχε παίξει πολύ σπουδαίο ρόλο στην υπεράσπιση και διοίκηση του Βαν και αργότερα στην τελική απεγνωσμένη αντίσταση γύρω στο Γερεβάν, ήταν οπαδός αυτής της άποψης. Ο Μανουκιάν υπηρέτησε ως Υπουργός Εσωτερικών στην πρώτη κυβέρνηση της Δημοκρατίας, μέχρι το θάνατό του το 1919 και τα βαριά μέτρα που έλαβε απέδωσαν καρπούς.
Ακόμη πιο αφοσιωμένος οπαδός της ιδέας αυτής ήταν ο Ρουπέν Ντερ Μινασιάν, αγωνιστής και διανοούμενος της εποχής που επέμενε ότι το κόμμα ήταν υποχρεωμένο να επιβάλλει ένα καθεστώς λαϊκής δικτατορίας που θα έβγαζε τη χώρα από το χάος και θα την οδηγούσε προς την πραγματική λαϊκή δημοκρατία. Ο Μανουκιάν και ο Ντερ Μινασιάν εξηγούσαν ότι οι αυταρχικές αποφάσεις επέτρεπαν ταχύτητα δράσης σε καυτά θέματα ενώ διαφορετικά θα προκαλούσαν ατελείωτες κοινοβουλευτικές λογομαχίες και θα διαρκούσαν μοιραία εβδομάδες ή μήνες. Υποστήριζαν ότι μέσα στο χάος του 1918, τη σύγχυση του 1919 και τις απειλές του 1920, η προσχώρηση στις δημοκρατικές διαδικασίες θα ήταν μια επιζήμια ψευδαίσθηση. Μπορεί να υποθέσει κανείς ότι η νοοτροπία των ηγετών όπως ο Ντερ Μινασιάν, το 1918-1920 δεν διέφερε από αυτήν του σύγχρονού τους αλλά πιο διάσημου κομμουνιστή του Λένιν, που έλεγε χωρίς δισταγμό ότι για να σωθεί η επανάσταση και να μη σβήσει η φλόγα της, θα μπορούσαν να ανασταλούν προσωρινά ορισμένες αρχές και ιδανικά.
Το 1918 ο Λένιν συμφώνησε να χάσει το μισό της Ευρωπαϊκής Ρωσίας για να κερδίσει λίγο χώρο ν’ αναπνεύσει και να προστατέψει έτσι τη σπίθα, ώσπου αυτή δυνάμωσε και μετατράπηκε σε φλόγα που εξουδετέρωσε όλους τους προηγούμενους συμβιβασμούς και τις υποχωρήσεις.
Έτσι και στην Αρμενία, μερικοί ηγέτες του Τασνακτσουτιούν ήταν διατεθειμένοι να διακινδυνεύσουν το πρόγραμμα του κόμματός τους για να σώσουν τη σπίθα της εθνικής αναγέννησης.
Ήταν σαν να έλεγαν: «Γιατί μιλούμε για δημοκρατικούς θεσμούς; Γιατί συζητούμε αυτές τις θαυμάσιες μεταρρυθμίσεις και τις κοινοβουλευτικές διαδικασίες; Εκείνο που μας χρειάζεται είναι η επαναστατική τάξη που θα προασπίσει και θα προστατέψει το κράτος και το λαό και θα βοηθήσει τη Δημοκρατία να ορθοποδήσει. Κατόπιν μπορούμε να συζητάμε για κοινοβουλευτική διακυβέρνηση και αρχές και κανόνες. Έως τότε όμως, θα ήταν ηττοπάθεια και ίσως και αυτοκαταστροφή να παραλύσουμε το κράτος, επιβάλλοντας τις δυσκίνητες διαδικασίες της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας». Οι υποστηρικτές αυτής της άποψης δεν είχαν την ευκαιρία να μεταβάλλουν τις θέσεις τους. Τα γεγονότα απέδειξαν πως δεν είχαν πέσει έξω στις εκτιμήσεις τους.
Η βαθμιαία, βήμα προς βήμα πρακτική που εφάρμοσαν οι πρωθυπουργοί Κατσαζνουνί και Χαντισιάν για την επίλυση των προβλημάτων της Δημοκρατίας στιγματίστηκαν και αμφισβητήθηκαν βίαια τον Μάιο του 1920 με μια φιλοσοβιετική εξέγερση και ένα νέο κύμα αναταραχών από τους μουσουλμάνους. Οι δύο άνδρες σε μια προσπάθεια που την υπαγόρευε η ανάγκη και ίσως και οι πεποιθήσεις τους, με υπομονή ήθελαν να κερδίσουν την υποστήριξη και την αφοσίωση του μουσουλμανικών πληθυσμών της Δημοκρατίας.
Στις περιοχές που κατοικούνταν από μουσουλμάνους είχε δοθεί ημιαυτονομία με την ελπίδα ότι η υλοποίηση των δημοκρατικών θεσμών και η πρακτική άσκηση των αστικών δικαιωμάτων απ’ όλους του κατοίκους, θα οδηγούσε σταδιακά στη συμμετοχή και την ενσωμάτωση των μειονοτικών στοιχείων στην κοινωνία.
Για τους οπαδούς του Ντερ Μινασιάν η εξέγερση του Μάη του 1920 απέδειξε ότι η ανοχή που επέδειξαν προς τις ανατρεπτικές ομάδες με την ελπίδα ότι θα τις μεταπείσουν, ήταν λανθασμένη και απαράδεκτη. Έτσι, όταν ο Ντερ Μινασιάν ανέλαβε το Υπουργείο Πολέμου εκείνο το μήνα, δεν άφησε καμιά αμφιβολία για την τακτική που σκόπευε να ακολουθήσει. Όπως λέμε στα αρμενικά «χουρόβ, σουρόβ» (με φωτιά και με σπαθί) οι άνδρες του σάρωσαν τις ξεσηκωμένες περιοχές και έδιωξαν τους μουσουλμάνους πέρα από τον ποταμό Αράξ. Δεν εναπόμεινε, όμως, αρκετός χρόνος για να αποδείξει η ανεξάρτητη δημοκρατία αν αυτά τα σκληρά και μερικές φορές βάναυσα μέτρα θα μπορούσαν να δώσουν αποτελέσματα διαρκείας, που θα διασφάλιζαν το κράτος και την κυβέρνηση.
*Iστορικός- καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας UCLA
|
 "Pin It")
