|
Από τη Χίο στα Άδανα.Η αυλή που χώρεσε 10.000 Αρμένιους
 Η Χρυσάνθη Μπουσγολίτη, εγγονή του Αθανασίου Τρυπάνη, και ο Σετράκ Αμπασιάν, εγγονός της Ακαμπή Αμπασιάν (διασωθείσας στο εργοστάσιο Τρυπάνη, τον Απρίλιο του 1909), κρατώντας τη φωτογραφία του Αθανασίου Τρυπάνη
Ροδούλα Θέου (ν. Προϊσταμένη Γ.Α.Κ. - Αρχείων Ν. Χίου)
Απρίλιος- Ιούνιος 2017, τεύχος 93
Το Σάββατο 27 Μαΐου, στη Χίο, τα Γ.Α.Κ. - Αρχεία Ν. Χίου και η Περιφέρεια Χίου πραγματοποιήσαμε ημερίδα με τίτλο: «Εργοστάσια Τρυπάνης Πατήρ & Υιοί. Από τη Χίο στα Άδανα. Η αυλή που χώρεσε 10.000 Αρμένιους». Στην ημερίδα αυτή έλαβαν μέρος με εισηγήσεις, διακεκριμένοι επιστήμονες και ερευνητές.
Παράλληλα, προβλήθηκε ένα μικρό βίντεο σχετικά με την αυλή του εργοστασίου και τη σχέση της με τους Αρμένιους της περιοχής.
Στα Γ.Α.Κ. - Αρχεία Ν. Χίου έχει παραδοθεί από τον εκλεκτό συμπολίτη μας κ. Νίκο Κιουράνη και φυλάσσεται ένα μεγάλο μέρος του Αρχείου της επιχείρησης Τρυπάνη, που περιλαμβάνει 75 λογιστικά βιβλία και περίπου 45 φακέλους με αλληλογραφία και ποικίλα έγγραφα για τα έτη 1894-1930.
Η χιώτικη οικογένεια Τρυπάνη, μετά τις σφαγές και την καταστροφή της Χίου από τους Οθωμανούς τον Απρίλη του 1822, καταφεύγει στη Σύρο. Ο πατέρας, Γεώργιος Τρυπάνης, επιχειρηματικό μυαλό με ιδιαίτερη κλίση στα μηχανολογικά, γρήγορα έστησε στο νησί της Σύρου τη σιδηρουργία Τρυπάνη. Πνεύμα ανήσυχο, τολμηρό, και φιλοτάξιδο, κάποια στιγμή θέλησε να ταξιδέψει στην Ευρώπη. Κατέβηκε στο λιμάνι της Σύρας αναζητώντας καράβι. Ακούγοντας από το πρώτο έτοιμο προς αναχώρηση καράβι τις φωνές από το λοστρόμο «Μερσίνα, Μερσίνα» επιβιβάστηκε γρήγορα, μπερδεύοντας τη Μερσίνα με τη Μεσσήνη της Σικελίας. Μπορεί η απογοήτευσή του να ήταν μεγάλη όταν βγήκε στο λιμάνι της Μερσίνας, αλλά αυτή έμελλε να είναι η αρχή ενός θαυμάσιου ταξιδιού γι’ αυτόν και όλη του την οικογένεια, στην αρχαία πεδιάδα των Αδάνων της Κιλικίας ή Μικρής Αρμενίας.
Από τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, βρίσκουμε την οικογένεια Τρυπάνη με όλα τα μέλη της, τον πατέρα Γεώργιο και τα παιδιά του, να δραστηριοποιούνται στα Άδανα και τη Μερσίνα και να προετοιμάζουν τη δημιουργία της μεγαλύτερης βιομηχανίας. Ο γιος του, Αθανάσιος Τρυπάνης, θα τεθεί στην ουσία ο επικεφαλής της επιχείρησης. (Ο Κων/νος Τρυπάνης, διαπρεπής φιλόλογος, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και υπουργός Πολιτισμού στα μεταπολιτευτικά χρόνια, υπήρξε γιος του.)
Οι επιχειρήσεις της οικογένειας Τρυπάνη αρχίζουν τη λειτουργία τους στα Άδανα την 1η Ιουλίου 1901, με την επωνυμία «Εργοστάσια Τρυπάνης Πατήρ & Υιοί», ενώ η εμπορική ονομασία ήταν «Χαμηδιέ».
Τα Ηνωμένα Εργοστάσια της οικογένειας -πρόκειται για τη μεγαλύτερη επιχείρηση στον τομέα του βαμβακιού στη Μ. Ασία- περιλαμβάνουν: στα Άδανα Μηχανουργείο, Εκκοκκιστήριο Βάμβακος, Νηματουργείο, Υφαντουργείο, Εργοστάσιο Σιφλεμέ, Ατμόμυλο, και Αλευροποιείο, στη Μερσίνα Κεραμοποιείο και στην Ταρσό Νηματουργείο και Υφαντουργείο. Επίσης, είναι ιδιοκτήτες μεγάλων εκτάσεων στα Άδανα και στη Μερσίνα, τις οποίες σπέρνουν με βαμβάκι.
«Οι Τρυπάνηδες», όπως αναφέρει ο Δημήσογλου σε επιστολή του, «είχαν ένα είδος πολυτεχνείου για το κοινόν, ένα εργαστήριον υποδειγματικόν διά τους κατοίκους…
Επλούτισαν τα Άδανα με τα περίχωρα από μηχανικούς, πρακτικούς τεχνίτες, εμόρφωσαν πρακτικώς τους καλλιεργητάς αμέσως φέροντας κάθε νέα εφεύρεση, μηχάνημα ή εργαλείον διά την πρόοδον της καλλιέργειας». Η παραγωγική ικανότητα του εργοστασίου Τρυπάνη έφθανε τα 800-900 πακέτα νήματος ημερησίως. Ο αριθμός μόνο των εργατών πλησίαζε τους 1000.
Παρόλα αυτά, δεν πρέπει να παραβλέψουμε ότι η ζωή της επιχείρησης εκτυλίσσεται μέσα σε πολύ ταραγμένα χρόνια. Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος δεν αργεί να ξεσπάσει.
Η οικογένεια Τρυπάνη μετακομίζει στη Χίο και ο Αθανάσιος Τρυπάνης μοιράζει το χρόνο του ανάμεσα στα Άδανα και στο νησί. Για το διάστημα που βρίσκεται στη Χίο, οι γραμματείς της επιχείρησης τον ενημερώνουν δια αλληλογραφίας, σχεδόν καθημερινά, για όλες τις εξελίξεις στα Άδανα. Έτσι, πληροφορούμαστε -από πρώτο χέρι- για τις δύσκολες ώρες της επιχείρησης, αφού, όπως σημειώνεται, «δεν πωλούμε ούτε ένα πακέτο, σταματήσαμε το εργοστάσιο, απολύσαμε τους εργάτες». Η κυβέρνηση απαγορεύει την εξαγωγή του βαμβακόσπορου, ζητάει συνεχώς φόρους, επιτάσσει άλογα, βόδια, αραμπάδες, ποδήλατα, υφάσματα και στο τέλος και τα δύο σπίτια και τους χώρους της επιχείρησης.
Τα χρόνια 1918-1921 οι δυσκολίες συνεχίζονται. Η Κιλικία ανήκει τώρα στη σφαίρα επιρροής των Γάλλων. Η αρχική αισιοδοξία ότι οι Γάλλοι «δεν χωρατεύουν» και θα επικρατήσουν γρήγορα θα καταλήξει, το φθινόπωρο του 1921, στο «και να που η ημέρα της ανακωχής έφτασε, η ανακωχή ήταν πάλι η καταστροφή των Αρμεναίων και των Ρωμιών χριστιανών…».
Πρόκειται για την υπογραφή του περίφημου συμφώνου Franklin Bouillon μεταξύ Γάλλων και Κεμαλιστών, που υπογράφτηκε τον Οκτώβρη του 1921 και με το οποίο η Κιλικία παραδόθηκε στους Κεμαλιστές.
Η αντίστροφη μέτρηση έχει αρχίσει, η αυλαία κλείνει και οι πρωταγωνιστές αποσύρονται σιγά-σιγά. Το σύνθημα, όπως σημειώνεται μέσα στο αρχειακό υλικό, δόθηκε: «Ο κόσμος άρχισε να φεύγει, πολλαί οικογένειαι εκ των γνωστών μας ανεχώρησαν διά Σμύρνη, Χίο και Κύπρο, οι Συμεώνογλου έκλεισαν το εργοστάσιό τους».
Το Νοέμβριο του 1924, τα νέα που φθάνουν από τα Άδανα στην οικογένεια Τρυπάνη, που ζει πλέον στην Αθήνα, λένε ότι το εργοστάσιο το έχει η Τουρκική Γεωργική Τράπεζα με ελβετούς μηχανικούς, ότι ξήλωσαν το μύλο και θα βάλουν σε όλα τα μηχανήματα δύναμη να εργάζονται με ηλεκτρισμό.
Μέσα στο αρχειακό υλικό της επιχείρησης, που διασώζεται στην Υπηρεσία μας, είναι ολοφάνερη η καθημερινή και πολυσχιδής παρουσία των Αρμενίων των Αδάνων στη ζωή των εργοστασίων.
Στην πόλη των Αδάνων ζούσαν 40.000 Αρμένιοι, σύμφωνα με τις πληροφορίες που μας δίνει ο Π. Κοντογιάννης. Τον Απρίλη του 1909 έλαβαν χώρα οι σφαγές των Αδάνων, οπότε και η αρμενική συνοικία δέχθηκε βίαιη επίθεση από ένα πλήθος μουσουλμάνων, μέχρι που πυρπολήθηκε. 20.000 κατεξοχήν Αρμένιοι έπεσαν νεκροί.
Πάντα υπήρχε διάχυτη η μνήμη ότι η οικογένεια Τρυπάνη είχε βοηθήσει πολύ τους Αρμένιους. Η προσπάθεια επιβεβαίωσης αυτής της μνήμης άρχισε να καρποφορεί. Πρώτο βήμα στάθηκαν οι νεκρολογίες, δημοσιευμένες στις αθηναϊκές και χιώτικες εφημερίδες, για το θάνατο του Αθ. Τρυπάνη τον Μάρτη του 1928. Μετά, ακολούθησε ένα πλήθος αναφορών στον παγκόσμιο Τύπο της εποχής αλλά και σε βιβλία.
Αναφέροντας μερικές από αυτές, στεκόμαστε στο «Ημερολόγιο» του Δημήτρη Σάτηρ, έλληνα επιχειρηματία και διερμηνέα του γαλλικού προξενείου στη Μερσίνα, δημοσιευμένο από τον ιστορικό και αρχαιολόγο κ. Αρχάγελλο Γαβριήλ, «Στο Βασίλειο του Αργαίου» (εκδ. Μπαλτά/ Σειρά εξ Ανατολών, 2015), στη μελέτη του G. Brezol «Les Turcs ont passé la… La verite sur les Massacres D’ Adana de 1909» (G. Ficker, 1912, σσ 25 & 83) και, τέλος, στο βιβλίο του P. Balakian «The Burning Tigris» (Harper Collins, e-books, σ. 178). Στο βιβλίο αυτό, ο συγγραφέας, χρησιμοποιώντας ανέκδοτο αρχειακό υλικό από το Foreign Office, καταγράφει την αναφορά του προξένου της Μερσίνας Charles Doughty Wylie, της 26ης Απριλίου 1909, στην οποία λέει ότι 13.000 Αρμένιοι στριμώχτηκαν στους προαύλιους χώρους της φάμπρικας Τρυπάνη, τόσο που δεν υπήρχε χώρος κάποιος να ξαπλώσει, και ότι ο ίδιος ήταν τρομοκρατημένος λόγω του τεράστιου αυτού πλήθους ανθρώπων και του πολύ μεγάλου κινδύνου να ξεσπάσει πυρκαγιά μέσα στο βαμβακουργία.
Ο Αθανάσιος Τρυπάνης, ως διερμηνέας του άγγλου Προξένου της Μερσίνας, ύψωσε την αγγλική σημαία, προσφέροντας άσυλο επί τρεις μέρες και σωτηρία σε ολόκληρες γειτονιές Αρμενίων. Σήμερα, η μνήμη αυτή διασώζεται ακέραια σε πολλούς Αρμένιους, καθώς και στους απογόνους της φάμπρικας «Τρυπάνης Πατήρ & Υιοί».
Ευκαιρία για να μας αποκαλυφθεί αυτό στάθηκε η μαρτυρία του εκλεκτού κ. Σετράκ Αμπασιάν, δημοσιευμένη στις 24 Απριλίου 2015 στην ηλεκτρονική εφημερίδα in.gr, με αφορμή την επέτειο μνήμης των 100 χρόνων της Γενοκτονίας των Αρμενίων.
|
