Η Οδύσσεια του Μαρτιρός Μελκονιάν

Μια ιστορία μέσα στην Ιστορία

Σαμβέλ Ραμαζιάν - Μετάφραση: Μάικ Τσιλιγκιριάν
Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2015, τεύχος 87

Ο Σαμβέλ Ραμαζιάν, με την «Οδύσσεια του Μαρτιρός Μελκονιάν», μας έδωσε ένα κείμενο που διασταυρώνει την ιστορία με τις μαρτυρίες του Μαρτιρός Μελκονιάν.
Η κόρη του πρωταγωνιστή, Λουντμίλα, εξιστορώντας τη διαδρομή και τις μαρτυρίες του πατέρα της από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όχι μόνο επιβεβαιώνει την καταγεγραμμένη ιστορία, αλλά παράλληλα εστιάζει και σε κάποιες λιγότερο γνωστές πτυχές της. Η ιστορία του Αρμένιου στρατιώτη διαφωτίζει κάποια ιστορικά γεγονότα που ακόμη και σήμερα θεωρούνται ταμπού και προκαλούν διχογνωμίες και εντάσεις, δίνοντάς μας ταυτόχρονα και τη δυνατότητα μιας διαφορετικής προσέγγισης των γεγονότων.

Ο πατέρας μου, μετά την καταστροφή που υπέστη ο σοβιετικός στρατός στη Σεβαστούπολη, αιχμαλωτίστηκε από τους Γερμανούς και για να αποφύγει την εκτέλεση, εντάχθηκε στην αρμενική λεγεώνα. Βρέθηκε να υπηρετεί στη Βόρεια Ελλάδα, όπου με την πρώτη ευκαιρία προσχώρησε στην ελληνική αντίσταση και συμμετείχε σε πολλές μάχες κατά των Γερμανών κατακτητών.

Η ιστορία που μου διηγήθηκε η -εδώ και κάποια χρόνια εγκατεστημένη στην Ελλάδα- Λουτμίλα Μελκονιάν, ήταν λίγο-πολύ παρόμοια με την ιστορία χιλιάδων Αρμενίων αιχμαλώτων, που μετά από πολλές περιπέτειες εντάχθηκαν στο Ελληνικό Λαϊκό Απελευθερωτικό Στρατό (ΕΛΑΣ) και δημιούργησαν το 28ο τάγμα «Ελευθερία» υπό τις διαταγές του Παπκέν Νερσεσιάν.

Η ιστορία της Λουτμίλα είναι παράλληλη με αυτή του αρμενικού τάγματος, με τη διαφορά ότι ο πατέρας της εντάχθηκε σε μια άλλη αντάρτικη ομάδα του ΕΛΑΣ.

Ο Μαρτιρός Μελκονιάν γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, στις 3 Μαρτίου του 1923. Ο πατέρας του ήταν από το χωριό Χαχρέβ του Μπιτλίς και η μητέρα του από το Καρίν (Ερζερούμ). Οι γονείς του μόλις που γλύτωσαν τη σφαγή, φεύγοντας έγκαιρα από τα σπίτια τους προς την Κωνσταντινούπολη. Προβλέποντας ότι η ίδρυση της Δημοκρατίας της Τουρκίας επάνω στα συντρίμμια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας δεν θα επεφύλασσε κάποιο καλύτερο μέλλον για τους χριστιανούς που είχαν απομείνει, αποφασίζουν να πάνε στην πατρίδα. Ταξιδεύουν με πλοίο στο Μπατούμ και από εκεί στη σοβιετική Αρμενία, στο χωριό Μαϊσιάν (Ορτακιλισέ), στην περιοχή Αχουριάν, όπου και εγκαταστάθηκαν.

Μετά από την προσφυγιά, τις κακουχίες και τις οικονομικές δυσκολίες, για πρώτη φορά πήραν μια ανάσα αισιοδοξίας. Στην πατρίδα -ή μάλλον σε ό,τι είχε απομείνει από αυτήν- άρχισαν να ελπίζουν σε ένα καλύτερο μέλλον. Τον Ιούνιο του 1941 ξεκίνησε ο πόλεμος της Γερμανίας με τη Σοβιετική Ένωση και διέκοψε απότομα την οικογενειακή γαλήνη των Μελκονιάν. Ο νεοσύλλεκτος Μαρτιρός φεύγει για το μέτωπο της Υπερκαυκασίας και κατατάσσεται στην 388η μεραρχία, μαζί με πολλούς άλλους Αρμένιους. Η έδρα της μεραρχίας ήταν στην πόλη Κουταΐς της Γεωργίας• το Νοέμβριο του 1941 μεταφέρονται στο Νοβοροσίσκ. Δύο λόχοι αποτελούνταν αποκλειστικά από Αρμένιους στρατιώτες• ήταν ο δεύτερος λόχος του 782ου συντάγματος και ο πέμπτος λόχος του 778ου συντάγματος.

Τον Δεκέμβριο του 1942, ολόκληρη η 388η μεραρχία μεταφέρεται στη Σεβαστούπολη. Οι επιθέσεις της Βέρμαχτ είχαν ως αποτέλεσμα την υποχώρηση των σοβιετικών από πολλές περιοχές προς την Κριμαία και τον Καύκασο, ενώ σε εξέλιξη ήταν οι μάχες στην Κριμαία, στο Κερτς και στη Σεβαστούπολη. Στο Κερτς, οι αρμενικές δυνάμεις είχαν τις μεγαλύτερες απώλειες μέχρι το τέλος του πολέμου. Η 390η αρμενική μεραρχία είχε τεράστιες απώλειες αξιωματικών και στρατιωτών, ενώ τον Απρίλιο του 1942 σκοτώθηκε και ο διοικητής της μεραρχίας, συνταγματάρχης Σιμόν Ζακιάν. Η φράση «Κέρτσε τβέτς Χαγιότς βέρτσε» («Tο Κερτς έδωσε το τέλος των Αρμενίων») λέγεται ακόμα και σήμερα στην Αρμενία και δείχνει το μέγεθος της καταστροφής.

Η επιστράτευση, με συνοπτικές διαδικασίες, των νέων της Αρμενίας που δεν είχαν εξοικειωθεί με τα όπλα, η έλλειψη εκπαίδευσης και ο ελάχιστος οπλισμός που τους δόθηκε, ένα όπλο ανά τρεις στρατιώτες, ήταν οι λόγοι που οδήγησαν στις τεράστιες απώλειες των Αρμενίων από τη στρατιωτική μηχανή της Βέρμαχτ. Τον Ιούνιο και Ιούλιο του 1942, ο σοβιετικός στρατός είχε υποχωρήσει στη Σεβαστούπολη. Μετά από μάχες τεσσάρων εβδομάδων αρχίζει η απομάκρυνση του άμαχου πληθυσμού της πόλης με πλοία. Ήταν ζήτημα ημερών η κατάληψή της από τους Γερμανούς. Ο πανικός και η αναρχία επικράτησαν και εκτυλίχθηκαν πολύ δυσάρεστες εικόνες στο λιμάνι της Σεβαστούπολης. Οι Αρμένιοι στρατιώτες, μέχρι την τελευταία στιγμή, πολέμησαν και διευκόλυναν τη διαφυγή των πολιτών, εκτελώντας το καθήκον τους. Υπήρξαν περιπτώσεις άλλων καυκάσιων λόχων που, μαζί με τους αξιωματικούς τους, πέρασαν στις υπηρεσίες του εχθρού για να σωθούν.

Τις τελευταίες αυτές μέρες πριν την κατάληψη της Σεβαστούπολης, έγιναν πράξεις απόλυτου ηρωισμού, αλλά και συγχρόνως πράξεις προδοσίας και ντροπής από μέρους των σοβιετικών. Η διοίκηση διαφεύγει αεροπορικώς και οι στρατιώτες εγκαταλείπονται στο έλεος των Γερμανών που βομβαρδίζουν νυχθημερόν το λιμάνι και βυθίζουν τα πλοία που επιχειρούν να απομακρύνουν τον κόσμο. Την ίδια τύχη είχε το εμπορικό πλοίο «Αρμενία», που είχε πάει να βοηθήσει στον απεγκλωβισμό και βυθίστηκε από τη γερμανική αεροπορία, έχοντας στοιβαγμένους στο κατάστρωμα περίπου επτά χιλιάδες πολίτες και τραυματίες στρατιώτες• βυθίστηκε λίγο έξω από το λιμάνι.

Από την 380η σοβιετική μεραρχία, με 10.088 αξιωματικούς και στρατιώτες, στις 25 Δεκεμβρίου 1941 είχαν επιζήσει 3.119 άτομα και ακόμα λιγότεροι μετά την κατάληψη της πόλης από την 11η γερμανική στρατιά. Η διάλυση της μεραρχίας ανακοινώθηκε στις 30 Ιουλίου 1942 από το αρχηγείο των σοβιετικών.

Ο πατέρας μου έλεγε: «…Κανείς δεν ενδιαφέρθηκε για τα σοβιετικά χαρτονομίσματα από τα βυθισμένα πλοία που είχαν γεμίσει τη θάλασσα, χρήματα από τις τράπεζες, που επιχείρησαν να τα μεταφέρουν και τώρα πια, μέσα σε αυτήν την κόλαση, δεν είχαν καμιά αξία…».

Η πορεία θανάτου των αιχμαλώτων

Υπερφορτωμένα τα πλοία από υλικά και κόσμο, σε κάποιες περιπτώσεις οι Σλάβοι αξιωματικοί επέλεγαν τους στρατιώτες «δεύτερης κατηγορίας», δηλαδή τους Καυκάσιους κλπ., και τους απομάκρυναν από τα πλοία…

Έτσι και ο Μαρτιρός Μελκονιάν, τον Ιούλιο του 1942, αιχμαλωτίστηκε από τους Γερμανούς. Οι Γερμανοί, που δεν είχαν προβλέψει τον τεράστιο αριθμό των αιχμαλώτων από τις μάχες, έπρεπε τώρα να δημιουργήσουν τις υποδομές για να τους στεγάσουν. Εν τω μεταξύ η πείνα, η κακουχία και οι αρρώστιες είχαν αρχίσει να αποδεκατίζουν τους αιχμαλώτους. Η ομάδα αιχμαλώτων του Μαρτιρός μεταφέρθηκε με τα πόδια από την Κριμαία στην Ουκρανία και, διασχίζοντας τις στέπες, έφτασε στην Πολωνία. Στη διάρκεια της πορείας, τους έδιναν για φαγητό καμένο σιτάρι και ελάχιστο νερό. Τους απαγόρευαν να πιουν από πηγές και ποτάμια που συναντούσαν στην πορεία. Κάποιοι που παράκουσαν τις εντολές εκτελέστηκαν επί τόπου.

Συχνά στις εξιστορήσεις του ο Μαρτιρός αναφερόταν με συγκίνηση σε μια ηρωική γυναίκα στην Ουκρανία, η οποία, βλέποντας την άθλια εικόνα που είχαν οι αιχμάλωτοι, τους περίμενε στην άκρη του δρόμου μαζί με το γιο της και τους πέταξε ένα μεγάλο καρβέλι ψωμί που φαγώθηκε μέσα σε δευτερόλεπτα. Ένας Γερμανός στρατιώτης, με χαρακτηριστική ψυχραιμία και άνεση, την πλησίασε και την πυροβόλησε. «Δεν μπορώ να ξεχάσω το σπαραχτικό κλάμα του μικρού παιδιού που είχε αγκαλιάσει το άψυχο κορμί της μητέρας του και ακουγόταν μέχρι που απομακρυνθήκαμε από το σημείο…».

Μετά από πορεία ημερών, έφθασαν στον προορισμό τους και τους δόθηκε νερό• κάποιοι που είχαν αφυδατωθεί και ήπιαν μεγάλη ποσότητα νερού, μετά από λίγο πέθαναν. Η κράτησή τους εκεί ήταν άθλια. Για το παραμικρό παράπτωμα οι Γερμανοί τους έβαζαν στη σειρά και εκτελούσαν τον κάθε δέκατο της σειράς. Ο Μαρτιρός και ο φίλος του Σενεκερίμ, που ήταν από το χωριό Σιρβαντζούγ του Αρτίκ, κάθονταν κοντά ο ένας στον άλλον, έτσι ώστε να γλυτώσει τουλάχιστον ο ένας από την εκτέλεση. Ο θάνατος πέρασε δίπλα από τον Μαρτιρός κάποιες φορές.

Η «Αρμενική Λεγεώνα»

Λίγο καιρό μετά, στο στρατόπεδο συγκέντρωσης της Πολωνίας, Πουλάβα, οι Γερμανοί άρχισαν να συγκεντρώνουν αποκλειστικά Αρμένιους αιχμαλώτους. Εκεί μεταφέρεται και ο Μαρτιρός, μαζί με τον Σενεκερίμ. Οι Αρμένιοι αιχμάλωτοι δημιούργησαν μια μυστική οργάνωση μέσα στο στρατόπεδο, για να λειτουργούν ομαδικά και να έχουν συντονισμένη δράση. Ο αρχηγός αυτής της οργάνωσης ήταν ο Παρτούγ Πετροσιάν, ο οποίος αργότερα θα γίνει ένας από τους ηγέτες της Γαλλικής Αντίστασης, αναλαμβάνοντας τη διοίκηση του 1ου σοβιετικού (αρμενικού) συντάγματος. Οι κρατούμενοι είχαν αντιληφθεί ότι για κάποιο λόγο οι Γερμανοί συγκέντρωναν σε ένα μέρος όλους τους Αρμένιους. Δεν γνώριζαν μόνο εάν η κίνηση αυτή θα είχε αρνητική ή θετική κατάληξη. Μια αισιόδοξη σκέψη τους έδινε κουράγιο: εάν είχαν την πρόθεση να τους εκτελέσουν, δεν υπήρχε λόγος να τους συγκεντρώσουν όλους μαζί.

Δεν άργησε η αποκάλυψη του σκοπού των Γερμανών, που δεν ήταν παρά η δημιουργία εθνικών στρατιωτικών μονάδων που θα πλαισίωναν το γερμανικό στρατό, με βασικό κορμό τους αιχμαλώτους της Σοβιετικής Ένωσης. Τα πρωτεία φυσικά τα κατείχαν οι Ρώσοι αιχμάλωτοι που, υπό τη διοίκηση του στρατηγού Βλασόβ, δημιούργησαν τον «Ρωσικό Απελευθερωτικό Στρατό» με περίπου ένα εκατομμύριο αξιωματικούς και στρατιώτες. Όλες οι εθνότητες της Σοβιετικής Ένωσης δημιούργησαν στρατιωτικά σώματα ενταγμένα στο γερμανικό στρατό. Ακόμη και Εβραίοι εντάχθηκαν στο γερμανικό στρατό.

Τότε ήταν που δημιουργήθηκε η αρμενική στρατιωτική δύναμη που ονομάστηκε «Αρμενική Λεγεώνα», όνομα που είχε χρησιμοποιηθεί και παλαιότερα και είχε αγαπηθεί από το λαό μας. Για πρώτη φορά είχε ονομαστεί έτσι η αρμενική μονάδα του αγγλογαλλικού στρατού το 1916, που πολέμησε και διακρίθηκε στη μάχη του Αραρά το 1918 στην Παλαιστίνη. Αργότερα, η δεύτερη «Αρμενική Λεγεώνα» που δημιούργησε ο Στρατηγός Τορκόμ, εντάχθηκε στον ελληνικό στρατό στη Σμύρνη και έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διάσωση Ελλήνων κι Αρμενίων πολιτών κατά την καταστροφή της πόλης από τους Τούρκους το 1922.

Ο κίνδυνος για τον αφανισμό των Αρμενίων

Η γερμανική διοίκηση γνώριζε λεπτομερώς την αρμενική πραγματικότητα της εποχής, τις ιδιαιτερότητες και τις πολιτικές αντιθέσεις των αρμενικών κομμάτων στη διασπορά. Παράλληλα, μια μυστική και ιδιαίτερα επικίνδυνη διεργασία για τους Αρμένιους είχε μπει σε εφαρμογή από την κυβέρνηση της Τουρκίας. Στόχος της να πείσει τη γερμανική ηγεσία και την κοινή γνώμη ότι οι Αρμένιοι είναι σημιτικό φύλο, συγγενές με τους Εβραίους, ότι δεν έχουν καμία ιστορική σχέση με την Άρια φυλή και θα πρέπει να αντιμετωπιστούν όπως κι οι υπόλοιποι Εβραίοι. Η επιτυχία αυτού του εγχειρήματος από μέρους της Τουρκίας θα είχε ως αποτέλεσμα τον αφανισμό όλων των Αρμενίων που ζούσαν στην κατακτημένη Ευρώπη και φυσικά, κι όλων των αιχμαλώτων πολέμου. Η Τουρκία επεδίωκε την επανάληψη της Γενοκτονίας του 1915, αυτήν τη φορά δια μέσου των συμμάχων της, Γερμανών, για να ολοκληρώσει το σχέδιο των Νεότουρκων, που ήταν ο αφανισμός όλου του αρμενικού λαού. Η κυβέρνηση της Τουρκίας δρούσε βάσει οργανωμένου σχεδίου από το 1939, με πληρωμένα άρθρα στο ναζιστικό Τύπο, προσπάθησε να δημιουργήσει έντονο αντιαρμενικό κλίμα στην κοινή γνώμη της Γερμανίας.

Αντιλαμβανόμενοι αυτήν την επερχόμενη συμφορά, κάποιοι Αρμένιοι στρατιωτικοί και πολιτικοί που είχαν πρωταγωνιστήσει στη δημιουργία και διακυβέρνηση της σύντομης ανεξάρτητης δημοκρατίας της Αρμενίας το 1918-1920, ανέλαβαν την πρωτοβουλία για να αναχαιτίσουν το σχέδιο της Τουρκίας. Οι σημαντικότεροι από αυτούς ήταν ο Αλεξάντερ Χατισιάν, ο Αρτασές Απεγιάν, ο Ντρασταμάτ Καναγιάν (Ντρο) και ο Καρεκίν Νζτεχ. Σε πρώτη φάση, χρησιμοποιώντας όλες τις προσβάσεις και τις γνωριμίες και σε συνεργασία με κάποιους Αρμένιους αξιωματικούς του Γ΄ Ράιχ, κατάφεραν, με εντολή προσωπικά του Φύρερ, να χαρακτηρίζονται οι Αρμένιοι στα επίσημα και προσωπικά έγγραφα ως Άρια ινδοευρωπαϊκή φυλή και να αναγράφονται «Armenische-Ariansche» σε όλες τις κατακτημένες από τους Γερμανούς χώρες.

Ο φόβος ότι οι Αρμένιοι θα έχουν την τύχη των Εβραίων απομακρύνθηκε έπειτα από συστηματικές κι επίπονες ενέργειες της αρμενικής ηγετικής ομάδας, που στην πραγματικότητα είχε αυτοαναγορευθεί σε εκπρόσωπο του αρμενικού λαού στην κατακτημένη Ευρώπη.

Το δεύτερο μεγάλο θέμα που είχαν τώρα να επιλύσουν ήταν αυτό των Αρμενίων αιχμαλώτων που ζούσαν σε άθλιες συνθήκες, υπό την καθημερινή απειλή ασθενειών και εκτελέσεων. Η ηγετική ομάδα θεώρησε ότι ήταν μια πρώτης τάξεως ευκαιρία το σχέδιο της «Αρμενικής Λεγεώνας» προκειμένου να σωθούν οι χιλιάδες Αρμένιοι αιχμάλωτοι κι έτσι ήρθε σε επαφή με τους αιχμαλώτους για να τους παρουσιάσει το σχέδιο. Η Τουρκία αντέδρασε και προσπάθησε, χωρίς αποτέλεσμα, να πείσει τους Γερμανούς ότι δε θα ωφελούσε τα γερμανικά συμφέροντα.

Ένας ακόμα μελλοντικός κίνδυνος για την Αρμενία θα μπορούσε να είναι μια ενδεχόμενη νίκη των Γερμανών στο Στάλινγκραντ, που θα αποτελούσε ισχυρό κίνητρο για να μπει ενεργά στον πόλεμο η Τουρκία, ως σύμμαχος της Γερμανίας στη διαδικασία της ολοκληρωτικής κατάληψης της Σοβιετικής Ένωσης. Φυσικά, με πρώτο στόχο της Τουρκίας την Αρμενία.

Οι Αρμένιοι, αντιλαμβανόμενοι τον κίνδυνο από τη συνεργασία αυτή, εκτός από τις ζωές των Αρμενίων αιχμαλώτων πολέμου που επεδίωκαν να σώσουν, στόχευαν παράλληλα σε μια συμφωνία με τους Γερμανούς, για να εξαιρεθεί η Αρμενία από τις χώρες που θα επιχειρούσε στρατιωτικά η Τουρκία, για ευνόητους λόγους. Ο Ντρο, ο Νζντεχ και οι άλλοι Αρμένιοι στρατιωτικοί οι οποίοι είχαν διαδραματίσει σπουδαίο ρόλο στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα των Αρμενίων και στην ίδρυση της πρώτης Αρμενικής Δημοκρατίας, άρχισαν να επισκέπτονται τους αιχμαλώτους στα στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Οι επισκέψεις αυτές ήταν λύτρωση για κάποιους αιχμαλώτους που είχαν ελάχιστες μέρες ζωής από τις κακουχίες και την πείνα. Μετά τη συγκέντρωση των αιχμαλώτων σε καθορισμένα σημεία, δόθηκε η δυνατότητα στις αρμενικές φιλανθρωπικές οργανώσεις και σε Αρμένιους κατοίκους των περιοχών όπου βρίσκονταν οι φυλακές, να στέλνουν βοήθεια προς τους αιχμαλώτους. Εδώ πρέπει να αναφέρουμε ότι, σε πολλές περιπτώσεις, Αρμένιοι που ζούσαν κοντά σε στρατόπεδα συγκέντρωσης είχαν καταφέρει κάποιες φορές να περάσουν τρόφιμα και φάρμακα στους Αρμένιους αιχμαλώτους. Υπήρξαν και περιπτώσεις που, δωροδοκώντας τους φύλακες, απελευθέρωσαν κάποιους συμπατριώτες τους. Ο στρατηγός Ντρο, που είχε πρωταγωνιστήσει στη μάχη του Καράκιλησα το 1918 και στον αγώνα κατά των Μπολσεβίκων το 1920, συνειδητοποιώντας το μέγεθος της τραγωδίας που υπέστη ο αρμενικός λαός από το 1915 έως το 1923, αγωνιούσε για την τύχη των 10.000 Αρμενίων αιχμαλώτων και θα έκανε τα πάντα για να εμποδίσει μια ακόμα εθνική συμφορά.

Η διάσωση των Αρμενίων αιχμαλώτων

Τότε αρχίζει να παίρνει σάρκα και οστά το σχέδιο της «Αρμενικής Λεγεώνας» που θα έσωζε τους αιχμαλώτους από τον αφανισμό. Υπήρξαν πολλές περιπτώσεις αιχμαλώτων άλλων εθνικοτήτων που, μπαίνοντας στη Λεγεώνα, έσωσαν τη ζωή τους, ακόμη και κάποιοι καταδικασμένοι σε θάνατο. Τη διοίκηση της λεγεώνας που ήταν στη Πούλαβα την είχαν οι Γερμανοί. Η επίσημη γλώσσα ήταν η αρμενική, είχε τη δική της σημαία, τα δικά της σήματα, ακόμη και τη δική της εφημερίδα. Ξεκίνησε ως σύνταγμα και πολύ σύντομα εξελίχθηκε σε ταξιαρχία.

Τα κέντρα εκπαίδευσης ήταν η Λόχβιτσα και το Λεγκιόνοβο της Πολωνίας. Από κάποιες πηγές πληροφορούμαστε ότι το 1943, η Αρμενική Λεγεώνα είχε 25.000 στρατιώτες και αξιωματικούς. Είχαν ενταχθεί σε αυτή και εθελοντές από τη διασπορά, ακόμη και ορισμένοι βετεράνοι των πρώτων αρμενικών λεγεώνων που προαναφέραμε. Την αρμενική στρατιωτική δύναμη αποτέλεσαν στην αρχή το 808ο και το 809ο τάγμα πεζικού, λίγο μετά οργανώθηκαν τα 810, 811, 812, 813, 814, 815 και 816 κι αργότερα τρία ακόμη τάγματα. Οι Γερμανοί υψηλόβαθμοι αξιωματούχοι του Γ΄ Ράιχ είχαν πολλές αμφιβολίες για την αποτελεσματικότητα των ανατολικών λεγεώνων. Ο ίδιος ο Χίτλερ είχε πει τον Δεκέμβριο του 1942: «Εγώ δεν έχω εμπιστοσύνη παρά μόνο στους Μουσουλμάνους. Για όλους τους άλλους έχω μεγάλες αμφιβολίες, για το πως θα ενεργήσουν στο πεδίο της μάχης. Παρά τα όσα μας έχει πει ο Ρόζενμπεργκ και οι άλλοι στρατιωτικοί, δεν εμπιστεύομαι καθόλου και τους Αρμένιους». Ο Φύρερ είχε απόλυτο δίκιο σε αυτή του την πρόβλεψη. Γνώριζε ότι οι Αρμένιοι είχαν υποστεί γενοκτονία από τη σύμμαχό του, την Τουρκία. Αυτό αποδεικνύεται κι από τη φράση του «Ποιος θυμάται τη σφαγή των Αρμενίων». Γνώριζε πως ένας λαός που έχει υποστεί όλα αυτά τα μαρτύρια, δε θα έπαιρνε ενεργό ρόλο σε νέες γενοκτονίες λαών, όπως σχεδίαζε και έπραξε ο ίδιος.

Το 809ο τάγμα, που είχε και την ονομασία «Ζεϊτούν», συμμετείχε σε κάποιες στρατιωτικές επιχειρήσεις, αλλά, σε γενικές γραμμές, οι Αρμένιοι στρατιώτες δεν είχαν ούτε τη θέληση, ούτε και τους εμπιστεύονταν ποτέ σοβαρές επιχειρήσεις. Τους χρησιμοποιούσαν για δραστηριότητες μακριά από τα πεδία των μαχών.

Είναι επιβεβαιωμένη η μυστική εσωτερική οδηγία που είχε δώσει ο Ντρο το 1943 στους Αρμένιους αξιωματικούς, να μην επιδεικνύουν ιδιαίτερο ζήλο κατά τη διάρκεια των μαχών. Αυτό δεν μετρίαζε τον κίνδυνο που διέτρεχαν οι Αρμένιοι στρατιώτες, όπως για παράδειγμα την απώλεια αρκετών από επίθεση Πολωνών παρτιζάνων στη Πούλαβα. Με κάθε ευκαιρία, οι Αρμένιοι, όταν ένιωθαν σε ασφαλές περιβάλλον, άλλαζαν στρατόπεδο και εντάσσονταν στις ομάδες αντίστασης των χωρών που είχαν σταλεί για να κατακτήσουν, πολλές φορές δημιουργώντας και μικρές ομάδες μέσα στο αντάρτικο των χωρών αυτών. Γι’ αυτό τον λόγο, η γερμανική διοίκηση άρχισε, από το 1943, να απομακρύνει τους Αρμένιους από το γερμανοσοβιετικό μέτωπο και να τους μεταφέρει στη Γαλλία, στη Δανία και στα Βαλκάνια. Έτσι, το τάγμα στο οποίο είχε ενταχθεί ο Μαρτιρός μεταφέρθηκε αρχικά στην Αλβανία και το φθινόπωρο του 1943 στην Ελλάδα, με αποστολή τη φύλαξη των κεντρικών δρόμων της Λάρισας από τις επιθέσεις των Ελλήνων ανταρτών.

Οι Αρμένιοι στρατιώτες δεν είχαν καμία θέληση να συμμετάσχουν στις γερμανικές επιχειρήσεις και σε μια Ελλάδα όπου η αντίσταση ήταν ιδιαίτερα δραστήρια και δημοφιλής• σύντομα αποφασίζουν ότι πρέπει να βρουν τρόπο να εγκαταλείψουν τον γερμανικό στρατό και να ενταχθούν στην Ελληνική Αντίσταση.

Το σχέδιο που εφάρμοσαν ήταν να δημιουργήσουν φιλικές σχέσεις με τους ντόπιους και να βρουν τρόπο επικοινωνίας με την ηγεσία των Ελλήνων ανταρτών, προσπαθώντας να μη γίνει αυτό αντιληπτό από την γερμανική διοίκηση. Ήταν αρκετά δύσκολη διαδικασία το να κερδίσουν την εμπιστοσύνη κάποιων Ελλήνων, αλλά το γεγονός ότι ήταν Αρμένιοι διευκόλυνε την κατάσταση.

Οι Γερμανοί αξιωματικοί, αντιλαμβανόμενοι ότι κάτι δεν πάει καλά στις σχέσεις των Αρμενίων με τους ντόπιους, τους μεταφέρουν σε άλλη περιοχή. Αλλά, οι άντρες του τάγματος του Μαρτιρός, μέσω των βοσκών της περιοχής, είχαν πλέον επικοινωνία με τους αντάρτες του ΕΛΑΣ. Σύντομα, βάσει προσυμφωνημένου σχεδίου και υπό την αρχηγία του πρώην αξιωματικού Χαϊκάζ Ναχαπετιάν, ξεφεύγουν από τους Γερμανούς και, με τον οπλισμό τους, εντάσσονται στο αντάρτικο του ΕΛΑΣ. Η υποδοχή από τους Έλληνες αντάρτες ήταν θερμή και ενθουσιώδης. Μετά από τρία χρόνια ομηρίας στον Γερμανικό στρατό, θα ανέπνεαν στα βουνά της Ελλάδας αέρα ελευθερίας. Οι άνδρες ήταν αποφασισμένοι να πολεμήσουν για την απελευθέρωση της χώρας πλάι στους Έλληνες αντάρτες.

Η ίδρυση της «Σοβιετικής Διμοιρίας»

Με πρωτοβουλία της περιφερειακής διοίκησης του ΕΛΑΣ, οι Αρμένιοι, μαζί με άλλους Σοβιετικούς πρώην αιχμαλώτους των Γερμανών, δημιούργησαν μια νέα διμοιρία που εντάχθηκε στο τάγμα στο Βίτσι της 9ης μεραρχίας της Εθνικής Αντίστασης. Διοικητής της «Σοβιετικής Διμοιρίας», όπως την αποκάλεσαν, ορίστηκε ο Χαϊκάζ Ναχαπετιάν, μια προσωπικότητα με ιδιαίτερες αρετές, καλλιεργημένος, με στρατιωτικές και διοικητικές γνώσεις και το σπουδαιότερο, γνώστης της γερμανικής γλώσσας.

Ο Μαρτιρός εξιστορούσε μια επίθεση των ανταρτών σε μια ομάδα Γερμανών που περιπολούσε σε ένα σταθμό τρένου, όταν ο Χαϊκάζ Ναχαπετιάν, φωνάζοντας δυνατά στα γερμανικά από απόσταση, τους είπε ότι είναι περικυκλωμένοι και δεν έχουν καμία διέξοδο διαφυγής και τους έπεισε να παραδοθούν χωρίς ούτε έναν πυροβολισμό.

Λίγο αργότερα, η «Σοβιετική Διμοιρία» εντάχθηκε στο 52ο σύνταγμα της 10ης μεραρχίας και συμμετείχε στις μάχες στο Βίτσι και στη Φλώρινα, καθώς και στις μάχες για την απελευθέρωση της Λάρισας και της Λαμίας.

Στη μνήμη του Μαρτιρός είχε χαραχθεί έντονα μια μάχη στον Όλυμπο, όταν η διμοιρία του περικυκλώθηκε από γερμανικές δυνάμεις και δόθηκε η εντολή να διασπαστούν σε μικρές ομάδες για να διαφύγουν. Σε αυτή τους την προσπάθεια σκοτώθηκαν πολλοί άνδρες, ανάμεσα σε αυτούς και ο Ρώσος Ιγκόρ, που ήταν ένας από τους πολύ καλούς φίλους του Μαρτιρός• σε αυτήν την μάχη τραυματίστηκε και ο ίδιος.

Τον Ιούλιο του 1944, με αεροπλάνα που απογειώθηκαν από το Μαυροβούνιο, πέφτουν με αλεξίπτωτα στην περιοχή που ήλεγχε ο ΕΛΑΣ οκτώ Σοβιετικοί αξιωματικοί της Γενικής Διεύθυνσης Πληροφοριών του Σοβιετικού Γενικού Επιτελείου, υπό την αρχηγία του αντισυνταγματάρχη Γρηγόρη Ποπόβ. Ο πόλεμος κόντευε να λήξει και η ομάδα αυτή, με την ονομασία «Σύνδεσμος», είχε ειδική αποστολή να διαδραματίσει ενεργό ρόλο στις επερχόμενες εξελίξεις στα Βαλκάνια.

Για την ενέργεια αυτή, έντονα είχε αντιδράσει η Μεγάλη Βρετανία με υπόμνημα διαμαρτυρίας προς την ΕΣΣΔ. Μια από τις αποστολές της ομάδας ήταν να καταγράψει και να αξιολογήσει τους Σοβιετικούς πρώην αιχμαλώτους που δρούσαν στις τάξεις του ΕΛΑΣ. Για μεγάλο χρονικό διάστημα, ο «Σύνδεσμος» έκανε συναντήσεις και κατέγραφε τη δράση του καθενός από τους άντρες στη Γερμανία και στην Ελλάδα, διασταύρωνε τις πληροφορίες και δημιουργούσε ένα φάκελο για κάθε έναν ξεχωριστά. Η Σοβιετική Ένωση, βλέποντας ότι η λήξη του πολέμου ήταν θέμα μηνών, σχεδίασε την επιστροφή των στρατιωτών και των αξιωματικών της. Ο «Σύνδεσμος» ήταν ιδιαίτερα επιφυλακτικός για τους άνδρες αυτούς που έμειναν για μεγάλο χρονικό διάστημα στην Γερμανία και προσπαθούσε να εντοπίσει τυχόν στρατολογημένους κατασκόπους που θα εισέρχονταν με την επιστροφή στις Σοβιετικές Δημοκρατίες.

Η τελευταία μάχη που συμμετείχε η «Σοβιετική Διμοιρία» ήταν στη Στυλίδα. Από εκεί, μια ομαδική φωτογραφία κάποιων ανδρών της διμοιρίας διασώθηκε. Στην παρέλαση για την απελευθέρωση της Λαμίας που παρακολουθεί ο Γρηγόρη Ποπόβ, συμμετέχει και η «Σοβιετική Διμοιρία». Οι Γερμανοί ηττημένοι φεύγουν.

Ένα μεγάλο και τραγικό κεφάλαιο για την ιστορία της Ελλάδας κλείνει, ολόκληρη η χώρα γιορτάζει, κανείς δε μπορούσε να προβλέψει ότι σύντομα η χώρα θα έμπαινε σε μια καταστροφική πορεία προς τον εμφύλιο πόλεμο.

Η επιστροφή στην πατρίδα

Τώρα, ο Μαρτιρός και οι συναγωνιστές φίλοι του αγωνιούν για την επιστροφή στην πατρίδα. Οι Αρμένιοι άντρες της -πρώην πλέον- «Σοβιετικής Διμοιρίας» μεταφέρονται στην Αθήνα. Ο αρχηγός της διμοιρίας, Χαϊκάζ Ναχαπετιάν, έδωσε τις ομαδικές φωτογραφίες που είχαν από τη Στυλίδα και την Αθήνα στον Μαρτιρός και του ζήτησε να τις κρύψει επιμελώς κατά την επιστροφή στην πατρίδα, λέγοντάς του ότι «πρέπει να είμαστε προσεκτικοί, εσύ επειδή είσαι ο νεότερος δεν θα ασχοληθούν ιδιαίτερα μαζί σου». Ο Ναχαπετιάν μάλλον διαισθανόταν τι τους περίμενε κατά την επιστροφή τους στην «ελεύθερη πατρίδα».

Η διαδρομή για τον επαναπατρισμό τους ήταν από Αθήνα προς Θεσσαλονίκη, από εκεί με πλοίο στην Οδησσό και ύστερα σε ένα στρατόπεδο «διαλογής», όπως λεγόταν, στο Σαράτοβ. Εκεί περνούν από εξονυχιστικούς ελέγχους και εξαντλητικές ανακρίσεις για τρεις μήνες και τους αφήνουν ελεύθερους να επιστρέψουν επιτέλους στην πατρίδα.

Ο Μαρτιρός, μετά από μια πολύχρονη τρομακτική περιπέτεια, γεμάτη κινδύνους και στερήσεις, βρήκε την οικογένεια του και μια ζωή σε κανονικούς ρυθμούς που τόσο είχε στερηθεί. Το 1947 παντρεύεται την Οφέλια, μια κοπέλα από το χωριό του, και το 1948 παίρνει το πτυχίο από την Τεχνική Σχολή Μεταλλειολογίας του Ερεβάν με εξαιρετική βαθμολογία.

Οι εξορίες των «υπόπτων»

Αμέσως μετά τον πόλεμο στη Σοβιετική Ένωση, το κλίμα δυσπιστίας και καχυποψίας του κατεστημένου προς τους πολίτες είχε πάρει τεράστιες διαστάσεις και παντού ανακαλύπτονταν «εχθροί του λαού». Έτσι, εφαρμόστηκε ένα απάνθρωπο σχέδιο, που περιελάμβανε μαζικές συλλήψεις και εξορίες πολιτών, με κατηγορίες που βασίζονταν σε εικασίες και αμφιβολίες ή και πολλές φορές σε προσωπικές διαμάχες, που καμία σχέση δεν είχαν με ιδεολογικές διαφορές. Αποδεδειγμένο είναι ότι πολλά υψηλόβαθμα στελέχη του Κομουνιστικού κόμματος, μετά την «κάθαρση», πολλαπλασίασαν τον πλούτο και τις «ιδιοκτησίες» τους. Στο στόχαστρο του κατεστημένου είχαν μπει και οι πρώην αιχμάλωτοι πόλεμου, που όχι μόνο δεν τους αναγνωρίστηκαν οι υπηρεσίες που προσέφεραν κατά την διάρκεια του πολέμου, αλλά τώρα τους χαρακτήριζαν ως «υπόπτους».

Το Νοέμβριο του 1948, μαζί και με πολλούς πρώην συναδέλφους του, ο Μαρτιρός εξορίζεται στο Κρασνοϊάρσκ της Σιβηρίας, και από εκεί μεταφέρεται στο Σαραλάι της Χακάσιας σε «ειδικές κατοικίες». Σύμφωνα με κάποια στοιχεία, μέχρι τον Ιούνιο του 1949, είχαν εξοριστεί από την Αρμενία 888 αιχμάλωτοι της «Αρμενικής Λεγεώνας», μαζί με τις οικογένειές τους.

Το ίδιο έτος, το σταλινικό καθεστώς καταδίκασε με 25 χρόνια φυλάκιση όλους αυτούς που πέρασαν από την «Αρμενική Λεγεώνα» στις τάξεις της Γαλλικής αντίστασης και πολέμησαν τους Γερμανούς. Ήταν μια πράξη παραλογισμού, μια τεράστια αδικία που ακόμα και ο πιο ευρηματικός νους δύσκολα μπορεί να εξηγήσει τους λόγους για τους οποίους έγινε. Κάποιοι αποδίδουν την πράξη αυτή του Στάλιν στην προσπάθεια διαφύλαξης της υστεροφημίας του, απομονώνοντας όλους αυτούς που ήταν αυτόπτες μάρτυρες της πανωλεθρίας που είχε υποστεί ο Σοβιετικός στρατός από τους Γερμανούς στην αρχή του πολέμου.

Λίγες μέρες μετά την εξορία του Μαρτιρός, η γυναίκα του ξεκίνησε για να τον βρει. Η Οφέλια, παρά τις αντιξοότητες του ταξιδιού, είχε την τύχη να γνωρίσει τη Μάρω, γυναίκα του Αρμένιου λογοτέχνη Βαχράμ Αλαζάν που πήγαινε κι αυτή να βρει τον εξόριστο άντρα της. Η Μάρω τη βοήθησε με τη Ρωσική γλώσσα στη διάρκεια του ταξιδιού. Φτάνοντας στην Χακάσια εγκαταστάθηκε μαζί με τον Μαρτιρός στις «ειδικές κατοικίες» και το 1950 γεννιέται η πρώτη κόρη τους, η Σιρβάρντ, και το 1952 η Λουτμίλα.

Ένα χρόνο μετά το θάνατο του «πατερoύλη των λαών», Στάλιν, αναγεννάται η ελπίδα για τη δικαίωση των χιλιάδων εξόριστων και φυλακισμένων στη Σοβιετική Ένωση. Μετά από αλλεπάλληλες αιτήσεις προς τη Μόσχα, τον Ιούνιο του 1955 ο Μαρτιρός δικαιώνεται. Απαλλάσσεται από τις κατηγορίες και του δίνεται η άδεια να επιστρέψει στην πατρίδα. Με την οικογένειά του εγκαθίσταται στη γενέτειρά του, το χωριό Μαϊσιάν. Ο γιος του, Χράιρ, γεννήθηκε εκεί το 1957 και τέσσερα χρόνια μετά η τρίτη κόρη του, η Χασμίκ.

Όταν επέστρεψε σε μια κανονική ζωή, ο Μαρτιρός είχε συχνές συναντήσεις με τους συναγωνιστές του και προσπάθησε να βρει τον αρχηγό της διμοιρίας του, Χαϊκάζ Ναχαπετιάν, αλλά, όπως έμαθε από την οικογένειά του, δεν άντεξε τις κακουχίες της εξορίας στη Σιβηρία και έφυγε από τη ζωή στον τόπο εξορίας του. Το μόνο που μπόρεσε να κάνει ο Μαρτιρός ήταν να τους δώσει από ένα αντίγραφο των φωτογραφιών που του είχε εμπιστευθεί ο αρχηγός του.

Το όνειρο για την Ελλάδα

Λίγο αργότερα επέστρεψε από την εξορία και ο συντοπίτης και φίλος του, ο Σενεκερίμ, που μαζί πέρασαν τα πρώτα πολύ δύσκολα χρόνια στη γερμανική αιχμαλωσία. Την ημέρα που ξανασυναντήθηκαν, ο Μαρτιρός έλαμπε από χαρά και ευτυχία. Όσο περνούσαν τα χρόνια, μια δυνατή επιθυμία είχε κυριεύσει την ψυχή του: να επιστρέψει στην Ελλάδα για να αφήσει λίγα λουλούδια στους τάφους των συντρόφων του και να επισκεφθεί τα μέρη όπου πολέμησε. Με το πέρασμα του χρόνου οι αναμνήσεις και τα συναισθήματα γίνονταν εντονότερα για τον Μαρτιρός, τα χρόνια που έζησε στα βουνά της Ελλάδας είχαν χαραχθεί ανεξίτηλα στη μνήμη του.

Μετά από την πληροφορία που είχε ότι κάποιοι από τους πρώην συναδέλφους του είχαν πάρει την άδεια και με μικρές ομάδες επισκέφθηκαν την Ελλάδα, αποφάσισε να κάνει την αίτηση στη Μόσχα για να του δοθεί η άδεια για το ταξίδι. Ο Μαρτιρός έβαλε μέσα στο φάκελο τις αιτήσεις και τη φυλαγμένη με θρησκευτική ευλάβεια φωτογραφία της «Σοβιετικής Διμοιρίας», εκτιμώντας, εσφαλμένα, ότι θα βοηθούσε προς μια θετική απάντηση. Ήταν μια αφελής ενέργεια• μάλλον ο Μαρτιρός, μετά από τόσα χρόνια, δεν είχε συναίσθηση του παραλογισμού και της διαστροφής που επικρατούσε μέσα στο σοβιετικό καθεστώς. Αντί για την απάντηση στην αίτησή του, τον καλούν το 1975 στην Επιτροπή για την Κρατική Ασφάλεια KGB και περνάει από μια ταπεινωτική και εξευτελιστική ανακριτική διαδικασία, με στόχο να τους αποκαλύψει ποιος είναι ο «πραγματικός λόγος» που θέλει να επισκεφθεί την Ελλάδα.

Παρά το ότι οι αρμόδιοι της KGB πείθονται, τον συμβουλεύουν ότι θα ήταν άσκοπο να ξανακάνει αίτηση. Η σταλινική εποχή είχε παρέλθει, αλλά για αυτούς που είχαν υποστεί διώξεις, οι αμφιβολίες και το στίγμα είχαν παραμείνει αναλλοίωτα.

Ο Μαρτιρός ευτύχησε να δει την Ανεξάρτητη Αρμενία, την απελευθέρωση του Αρτσάχ από τους ηρωικούς μαχητές μας. Ο Αρμένιος στρατιώτης που είχε εκπληρώσει παραδειγματικά το χρέος του προς την πατρίδα έφυγε από τη ζωή στο χωριό του, το Φεβρουάριο του 1995.

Η κυρία Λουτμίλα Μελκονιάν μου είπε: «Ο πατέρας μου πέθανε με το καημό να έρθει στην Ελλάδα• εγώ εκπλήρωσα την επιθυμία του. Ξέρετε, οι άνθρωποι αυτοί που αιχμαλωτίστηκαν από τους Γερμανούς βίωσαν καταστάσεις απερίγραπτες, συνθήκες ταπείνωσης, καθημερινού τρόμου και εξευτελισμού της ανθρώπινης υπόστασης. Η ελευθερία ήταν αναγέννηση, είχαν πλέον μια διαφορετική προσέγγιση και φιλοσοφία για τη ζωή. Στην Ελλάδα ήταν που ο πατέρας μου ένιωσε αυτό το συναίσθημα και θεωρώ ότι σε αυτά τα άγια χώματα ήταν που ένιωσε και πάλι ζωντανός».

Tweet

Share