Λεβόν Γεργκανιάν
Μετάφραση: Ρικάρντο Γεργκανιάν

      Το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε στην αρμενική εφημερίδα «Χουσαπέρ» του Καΐρου της Αιγύπτου, το 1967. Ο συγγραφέας, Λεβόν Γεργκανιάν, είναι ένας επιζώντας από τη μικρασιατική γενοκτονία του 1922. Γεννημένος το 1892 στο Αξάρι (Ακχισάρ, επαρχία βορειοανατολικά της Σμύρνης), σπουδάζει στο φημισμένο σχολείο αρρένων «Μεσροπιάν» της Σμύρνης, όπου περνά τα νεανικά του χρόνια. Φοιτητής νομικής στη Θεσσαλονίκη και στην Κωνσταντινούπολη, ολοκληρώνει τις σπουδές του στο Παρίσι, όπου διαμένει μέχρι τον θάνατό του το 1971.

      Γνωρίζοντας καλά τη Σμύρνη, εξηγεί εδώ λεπτομερώς το γεγονός του πυρπολισμού της και αναφέρεται στις αβάσιμες κατηγορίες των Τούρκων. Πρόκειται για μια ιστορική μαρτυρία ενός τριαντάρη τότε Αρμένιου που έχασε γονείς και αδέρφια, θύματα της Γενοκτονίας, τόσο το 1916 όσο και το 1922. Ας αποτελέσει αυτή η μετάφραση έναν φόρο τιμής στη μνήμη του Λεβόν, αδερφού του παππού μου, που δεν πρόλαβα να γνωρίσω εν ζωή, αλλά που μας άφησε την καλύτερη κληρονομιά με τα πολύτιμα άρθρα του στον αρμενικό Τύπο της εποχής.

     Θύματα της τουρκικής προπαγάνδας, μερικοί νομίζουν ότι το Μετζ Γιεγέρν* ξεκίνησε το 1915 και τελείωσε το 1918. Αυτό, όμως, είναι λάθος.

     Το Μετζ Γιεγέρν δεν έληξε το 1918. Ακολούθησε η τραγωδία της Σμύρνης, που κατέληξε στον ξεριζωμό των απανταχού Αρμενίων από τα προγονικά τους εδάφη. Το Μετζ Γιεγέρν και ο ξεριζωμός των Αρμενίων αποτελούν ένα και το αυτό έγκλημα των Οθωμανών και των Κεμαλιστών: την αρμενοκτονία. Μια διαρκής γενοκτονία χωρίς τελειωμό, που επαναλαμβάνεται καθημερινά.

Ποια ήταν η αντίδραση της Γαλλίας μπροστά στην καταστροφή της Σμύρνης; Το ημερολόγιο του Ζακ Μορό, με καθημερινές σημειώσεις, συνιστά ένα διαφωτιστικό ντοκουμέντο. Ο Μορό, ο οποίος μετά θα γινόταν ναύαρχος, ήταν ο δεύτερος αξιωματούχος του επιτελείου του τότε ναυάρχου Ντιμενίλ. Παρακάτω παρατίθενται μερικά αποσπάσματα από το ημερολόγιό του. Και μέσα σε παρενθέσεις οι παρατηρήσεις μου.

-Στις 9 Σεπτεμβρίου 1922, ο τουρκικός στρατός κατέλαβε τη Σμύρνη. Για την υπεράσπιση των συμφερόντων των συμπατριωτών μας, είχαν ρίξει άγκυρα στον θαλάσσιο κόλπο δύο καταδρομικά, ένα θωρηκτό και πολλά βομβαρδιστικά πλοία.

(Υπογραμμίζω την ομολογία. Γιατί δεν είπατε, δεν ανακοινώσατε στον χριστιανικό πληθυσμό της Σμύρνης ότι οι ναυτικές σας δυνάμεις είχαν έρθει αποκλειστικά για την υπεράσπιση των Γάλλων;)

-10 Σεπτεμβρίου. Υπό τη διαταγή του ναυάρχου Ντιμενίλ, πήγα να παρουσιάσω τα σέβη μας στον στρατηγό Νουρεντίν Πασά. Συνομιλήσαμε για λίγο. Μου άφησε την εντύπωση ότι οι Τούρκοι δεν είναι διατεθειμένοι να υποταχθούν στους Ευρωπαίους. Φεύγοντας από το «Κονάκ» (δημαρχείο), είδα μερικούς στρατιώτες που φωνάζοντας τραβούσαν έναν «αιχμάλωτο». Με το σήμα ενός αξιωματούχου, τον αποκεφάλισαν με σπαθί, λες και ήταν πρόβατο. Το αίμα σκόρπισε πάνω στα μαρμαρένια εξωτερικά σκαλοπάτια του «Κονάκ». «Ήταν ένας αλήτης κλέφτης» μου είπαν.

(Πάνω στα μαρμαρένια σκαλοπάτια του «Κονάκ» διαπέρασαν επίσης με σπαθί τον Μητροπολίτη Ελλήνων Χρυσόστομο καθώς και τον Τσιριχτσίογλου, αρχισυντάκτη της εφημερίδας «Λα Ρεφόρμ», οι οποίοι δεν ήταν «αλήτες κλέφτες». Είχαν πάει για να καλωσορίσουν τον στρατηγό. Ο Νουρεντίν τούς πέταξε έξω από το «Κονάκ» και τους άφησε στα χέρια του όχλου. Τους «δίκασαν» στον δρόμο, και τους αποκεφάλισαν. Έδεσαν τις σορούς των μαρτύρων στις ουρές των αλόγων, τις έσυραν στους δρόμους της Σμύρνης, και ύστερα τις πέταξαν στα σκυλιά. Και ο Μητροπολίτης Αρμενίων Γ. Τουριάν σκεφτόταν να επισκεφτεί το τέρας ονόματι Νουρεντίν. Ευτυχώς, συμβουλευόμενος τον δικηγόρο του, Ν. Νερσεσιάν, δεν το κάνει.)

-11 Σεπτεμβρίου. Ο ναύαρχος Ντιμενίλ και η αντιπροσωπεία μας επισκεφτήκαμε τον Νουρεντίν Πασά.

Ναύαρχος: Στα θρησκευτικά μας ιδρύματα υπάρχουν πολλά άτομα, περίπου 10 χιλιάδες, που ψάχνουν καταφύγιο. Στην πλειονότητά τους είναι Έλληνες και Αρμένιοι. Εμείς δεν σκοπεύουμε να κρατήσουμε άτομα που δεν είναι Γάλλοι υπήκοοι. Αλλά πριν τους απομακρύνουμε, θα θέλαμε να εγγυηθείτε γραπτά την ειρήνη στην πόλη.

Νουρεντίν: Προς το παρόν, μου είναι δύσκολο να επιβάλω την τάξη όπως το θέλω, επειδή λείπουν αστυνομικές δυνάμεις. Χτες ήταν συχνοί οι πυροβολισμοί. Σήμερα έχουν μειωθεί. Σε κάθε περίπτωση, οι ληστείες δεν έχουν σταματήσει. Θα διατάξω να τιμωρηθούν αυστηρά οι ληστές. Υπάρχουν και Αρμένιοι που πυροβολούν τους στρατιώτες μας κρυμμένοι στα σπίτια ή στις εκκλησίες τους.

(Απλή αυτοάμυνα και όχι εξέγερση. Η συνοικία των Αρμενίων στη Σμύρνη κατέστη, περισσότερο από άλλες, θέατρο των τουρκικών θηριωδιών. Ομάδες Τούρκων στρατιωτών έμπαιναν στα σπίτια των Αρμενίων απαιτώντας λεφτά και κοσμήματα. Τα έδωσες; Σου ζητούσαν και άλλα. Έπειτα σκότωναν όσους έδωσαν και όσους δεν έδωσαν —οι σοροί δεν μαρτυρούν και δεν διαμαρτύρονται. Μεταξύ αυτών, ο πασίγνωστος δικηγόρος Ν. Νερσεσιάν. Με την ελπίδα να γλιτώσουν από αυτές τις βαρβαρότητες, πολλοί Αρμένιοι έψαξαν καταφύγιο στην εκκλησία μας, όπου είχε ήδη μαζευτεί πλήθος προσφύγων από τις επαρχιακές πόλεις. Ήταν κατά τις στρατιωτικές επιθέσεις για την κατάληψη της εκκλησίας που ένοπλοι Αρμένιοι κατέφυγαν σε αυτοάμυνα.)

Ο ναύαρχος επέμενε στο θέμα. Ο Νουρεντίν δίσταζε, και απέφευγε να δώσει μια κατηγορηματική απάντηση. Ξαφνικά, πήρε θέση:«Είμαι υποχρεωμένος να δώσω τις εντολές που απαιτεί η στρατιωτική κατάσταση στην οποία βρίσκεται η χώρα μου. Αποφάσισα, λοιπόν, να εκτοπίσω τους Έλληνες και τους Αρμένιους της Σμύρνης προς τις κατεστραμμένες εσωτερικές επαρχίες». (Ο ναύαρχος εκπλήσσεται. Του αντιμιλά, αλλά δίχως αποτέλεσμα.)

-13 Σεπτεμβρίου. Το μεσημέρι ξεκίνησε μια φωτιά. Ο άνεμος φύσαγε δυνατά, και γρήγορα η φωτιά εξαπλώθηκε.

Ολόκληρες συνοικίες έγιναν παρανάλωμα του πυρός. Ποιοι ήταν οι δράστες; Μερικοί κατηγόρησαν τους Τούρκους, άλλοι τους Αρμένιους που δεν είχαν αφοπλιστεί. Προς το βράδυ, η φωτιά είχε πλησιάσει την ακτή. Πανικόβλητο το πλήθος έτρεχε προς την προβλήτα.

-14 Σεπτεμβρίου. Το πρωί ο άνεμος κόπασε, και η φωτιά ηρέμησε. Η ευρωπαϊκή συνοικία της Σμύρνης είχε καεί εντελώς. Τα καράβια μεταφοράς γεμάτα κόσμο. Είναι αδύνατον να εκτιμηθεί ο αριθμός των θυμάτων.

-15 Σεπτεμβρίου. Ο ναύαρχος Ντιμενίλ και οι ακόλουθοί του πήγαμε να επισκεφτούμε τον Μουσταφά Κεμάλ Πασά. Η συνάντηση πραγματοποιήθηκε χωρίς διερμηνέα, και παρουσία του Ισμέτ Πασά.

Μ. Κεμάλ: Η ασφάλεια στην πόλη θα επιβληθεί αν όχι αύριο, το πολύ σε δύο ημέρες. Ο Νουρεντίν Πασά ήταν λίγο υπερβολικός. Οι βλέψεις μας όσον αφορά τους Έλληνες και Αρμένιους συλληφθέντες δεν είναι τόσο αυστηρές.

Ισμέτ: Οι ελληνικές δυνάμεις είχαν στρατολογήσει τους Έλληνες κατοίκους των κατακτημένων περιοχών τους. Εμείς οι Τούρκοι έχουμε όλο το δικαίωμα να τους θεωρούμε εχθρούς και να τους απαγορεύουμε να περάσουν στη Θράκη και να ανασυγκροτήσουν τον στρατό τους. Για τον λόγο αυτό, υποχρεωθήκαμε να φυλακίσουμε τους άνδρες 18 έως 45 ετών σε κεντρικά στρατόπεδα.

Ναύαρχος: Αυτό το μέτρο είναι κατανοητό από στρατιωτική άποψη. Αλλά πρέπει να εξηγήσετε στις τρομαγμένες γυναίκες γιατί οι άνδρες τους είναι φυλακισμένοι και τι σκοπεύετε να κάνετε.

Μ. Κεμάλ: Συμφωνώ με τη σύσταση του ναυάρχου.

Ναύαρχος: Υπάρχουν φήμες ότι οι Τούρκοι έβαλαν τη φωτιά. Το επιτελείο μου ξεκίνησε έρευνα, αλλά δεν το έχει επιβεβαιώσει.

Μ. Κεμάλ: Ξέρουμε ότι υπήρχε μια οργάνωση εμπρηστών. Βρήκαμε Αρμένισσες γυναίκες που έφεραν πάνω τους όλα τα απαραίτητα για εμπρησμό. Πιάσαμε πολλούς εμπρηστές. Στις εκκλησίες έχουν γίνει κηρύγματα για το ιερό καθήκον να πυρποληθεί η πόλη.

(Μπροστά σε αυτή τη δήλωση, καθένας αναρωτιέται το εξής: Και να υπήρχαν εμπρηστικές οργανώσεις —το οποίο είναι ψέμα—, και να είχαν γίνει αυτά τα κηρύγματα —το οποίο πάλι είναι ψέμα, για να δικαιολογηθεί ο αποκεφαλισμός του Έλληνα Μητροπολίτη—, πώς γίνεται να σώζουν τη συνοικία των εχθρών Τούρκων και να πυρπολούν τα ίδια τους τα σπίτια; Ο ναύαρχος δεν το ρωτά αυτό, θέτει άλλη ερώτηση.)

Ναύαρχος: Μπορώ να χρησιμοποιήσω επίσημα τη συγκεκριμένη δήλωσή σας;

Μ. Κεμάλ: Ναι. Αυτή η πυρκαγιά συνιστά ένα δυσάρεστο γεγονός.

Ναύαρχος: Τη λέξη «δυσάρεστο» τη βρίσκω ήπια, έστω και αν μοιάζει δευτερευούσης σημασίας μπροστά στα ουσιαστικά θέματα που μας απασχολούν.

(Στη συνέχεια, περνούν στα «ουσιαστικά θέματα»: τα Δαρδανέλια, τη Θράκη, τις ημιεπίσημες διαπραγματεύσεις με σκοπό την ειρήνη.)

***

    Λένε ότι η πυρκαγιά της Σμύρνης ξεκίνησε από την αρμενική συνοικία. Άραγε, από ποιον δρόμο συγκεκριμένα;

Η αρμενική και η τουρκική συνοικία ήταν δίπλα-δίπλα. Η πλατεία του σταθμού Μπασμαχανέ χώριζε τη μία από την άλλη. Μήπως η φωτιά ξεκίνησε από τα αρμενικά σπίτια γύρω από αυτή την πλατεία; Καθόλου. Οι Τούρκοι εμπρηστές ήταν «στρατηγοί». Εάν είχαν ξεκινήσει από αυτά τα σπίτια, υπήρχε ο φόβος να βάλουν σε κίνδυνο, λόγω του «δυνατού αέρα», την τουρκική συνοικία. Κατέβηκαν πιο κάτω, γύρω στα τριακόσια μέτρα χαμηλότερα, μέχρι τον δρόμο που οδηγούσε στην «ακτή του ποταμού». Από εκεί ξεκινά η ίσια λεωφόρος Ρεσαντιέ, που φτάνει μέχρι την εκκλησία των Αρμενίων, και έπειτα μέχρι την ελληνική συνοικία. Ακριβώς στη γωνία αυτής της λεωφόρου ξέσπασε η φωτιά.

«Δυνατός αέρας φύσηξε, και η φωτιά επεκτάθηκε από στέγη σε στέγη» γράφει ο Μορό. Σοφός αέρας… που προστάτευσε την τουρκική συνοικία από την καταστροφή. Και στον αέρα έδωσαν κατεύθυνση οι Τούρκοι εμπρηστές, ποτίζοντας πετρέλαιο εκεί όπου χρειαζόταν. Έτσι άρπαξε φωτιά όλη η πετρόκτιστη αρμενική συνοικία. Το δημαρχείο δεν έστειλε πυροσβέστες. Ειδοποιούν τον Κεμάλ για τη φωτιά, αλλά δεν κουνιέται από τη θέση του ο Ταμερλάνος. Εάν δεν επρόκειτο για προμελετημένο και οργανωμένο εμπρησμό, δεν θα είχαν ταρακουνηθεί οι νέοι αφέντες της πόλης; Ήταν «ντονανμά», δόξα στον τουρκισμό. Ένα «αλατούρκα» πανηγύρι.

Ο Μπενουά-Μεσέ έχει εκδώσει ένα βιβλίο με τίτλο «Μουσταφά Κεμάλ». Αποτελείται εξ ολοκλήρου από τουρκικές πηγές. Κοιτάξτε πώς περιγράφει την αντίδραση του Μ. Κεμάλ:

Οι φλόγες φώτιζαν το λιμάνι. Έβλεπες σορούς να επιπλέουν στη θάλασσα. «Κοιτάξτε καλά αυτές τις εικόνες» είπε ο Μ. Κεμάλ στους αξιωματικούς που στέκονταν πίσω του. «Απόψε είστε μάρτυρες του τέλους μιας εποχής. Αυτή η πυρκαγιά συμβολίζει το τέλος της παρουσίας ξένων και προδοτών. Ύστερα από αυτό, η Τουρκία θα είναι μόνο για τους Τούρκους».

Η φωτιά που συμβόλιζε «την Τουρκία για τους Τούρκους» συνιστούσε έργο των Τούρκων, προφανώς. Για να πραγματοποιήσουν το σύνθημα αυτό, ήταν αναγκαίο να προκαλέσουν ένα συγκλονιστικά βίαιο γεγονός, ώστε να χαθούν ή να ρίξουν τους εαυτούς τους στη θάλασσα οι τρομαγμένοι και απελπισμένοι «γκιαούριδες» κάτοικοι της «γκιαούρ Σμύρνης». Και αυτό το γεγονός δεν ήταν άλλο παρά η επίσημα οργανωμένη πυρπόληση των συνοικιών Ελλήνων και Αρμενίων.

Οι εκκλήσεις του ναυάρχου Ντιμενίλ δεν είχαν αποτέλεσμα. Εκείνος χρειαζόταν πυροβολικό. Το είχε, αλλά δεν είχε την άδεια να το χρησιμοποιήσει. «Δεν θα κατεβάσουμε τα όπλα μας, ώσπου τα έθνη που υποφέρουν από τους Τούρκους να αποκτήσουν τα δικαιώματά τους» δήλωνε ο πρόεδρος Ουίλσον το φθινόπωρο του 1918. Το καλοκαίρι του 1922, οι σύμμαχοί του είχαν συνασπιστεί με τους Τούρκους. Δηλαδή, δήλωναν «ουδέτεροι». Το σύνθημά τους ήταν να μην έχουν «σύγκρουση». Αυτοί δεν είχαν σύγκρουση, οι δικοί μας σφαγιάστηκαν.

Παρ’ όλα αυτά, επιζώντες από τη Σμύρνη είναι ευγνώμονες στον ναύαρχο Ντιμενίλ και στην «Εγκάρδια Συνεννόηση», που μετέφεραν διασωθέντες στον έξω κόσμο με τα μεταφορικά τους καράβια.

Και τα θύματα; Αυτά έριξαν κατάρες τόσο στους σφαγιαστές Τούρκους όσο και στην άπιστη Ευρώπη. Τις κατάρες αυτές εμείς ακόμη τις ακούμε. Με συγκίνηση, αλλά και με απαίτηση για δικαίωση.

*Σημείωση του μεταφραστή: Τη δεκαετία του ’60, η γενιά των επιζώντων ονομάζει Μετζ Γιεγέρν (μπορεί να αποδοθεί ως μεγάλη συμφορά) τη Γενοκτονία των Αρμενίων.

Tweet

Share