Γκεβόργκ Καζαριάν, Δρ Θεολογίας, ΕΚΠΑ

Πρόσφατα με πολλή χαρά και συγκίνηση πληροφορηθήκαμε από την αξιότιμη κυρία Αγγελική Καραπάνου, υπεύθυνη των ειδικών συλλογών της Βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων, για το μοναδικό αρμενικό χειρόγραφο της Βιβλιοθήκης, και προσκληθήκαμε για τη μελέτη του.
Το υπ’αριθμόν 263 (παλαιός αριθμός: 201) χειρόγραφο είναι ένα Υμνολόγιο (στα Αρμενικά: Σαρακνότς)¹. Έχει διαστάσεις 12,2 Χ 8,7 εκ., αποτελείται από 390 φύλλα περγαμηνής. Ευτυχώς, ανεκτίμητες πληροφορίες για τον χρόνο, τόπο, μικρογράφο και παραγγελιοδότη μας προσφέρει το σημείωμα, που βρίσκεται στο τέλος του κώδικα. Παρακάτω το παραθέτουμε σε δική μας μετάφραση από τα Αρμενικά: 

«Εν έτει 1113 της χρονολογίας του αρμενικού γένους, ωλοκληρώθη το πνευματοφόρον αυτό Υμνολόγιον, το επονομαζόμενον «Σαρακνότς». Αυτό ήτο γεγραμμένο εν χώρα Βαγαρσαπάτ και το βιβλίον ούτο εζήτει ο καθαρώτατος και ιερώτατος επίσκοπος κυρ Γρηγόρ, έφορος και κηδεμών της αγίας αδελφότητος και της Μονής, - εις ην οικούν Άγγελοι, - της Ερήμου του Γαραμουράτ. Και ότε έφερε εις εμέ, τον ανάξιον και άχρηστον αντιγραφέαν Γρηγόρ, που μόνον κατ’ όνομα ειμί Ιερεύς, και μοι ανέθεσε όπως κοσμήσω αυτό διαφόροις χρώμασιν και χρυσώ, εις μνήμην της ψυχής αυτού, και του πνευματικού αυτού γονέως  – του ισαγγέλου μοναχού κυρ Τερούν, όστις μετέστη προς τον Κύριον με θαυμαστόν θάνατον, του πνευματικού αδελφού του κυρ Καραπέτ, όστις ανεπαύθη εν Χριστώ, του αυστηρού ασκητού κυρ Γρηγόρ και του μοναχού Γιεγιά (=Ηλία), όστις συνεχώς υπεράγαν κοπιά δια την αγίαν Έρημο. Αλλ’ ίνα μνημονεύονται και άπαντες οι ηνωμένοι Αδελφοί οίτινες εγκαταβιούν εκεί και πάντοτε εργάζονται με σκληράν άσκησιν δια την αγάπην του Χριστού, εις ους ο Κύριος των κυρίων είθε ανταμείψη με μισθόν αναλόγως των κόπων αυτών εν τη βασιλεία του. Αμήν. Αλλ’ έτι δέομαι όπως μνημονεύητε του Παροντέρ² Γρηγόρ και της πνευματικής αυτού μητρός – της μετανοούσης³ Σανδούχτ, μεθ’ όλης της οικογενείας και τους γεννήτορας αυτού, και δι’ όλους αυτούς αιτείτε μακράν ζωήν και άφεσιν αμαρτιών, και ο Κύριος της δόξης είθε αφήση και εις υμάς άπαντα τα παραπτώματα. Αμην. Μετ’ αυτών μνημονεύετε και εμέ - τον πολυαμαρτήμονα Ιερέα Γρηγόρ, επ’ ολίγον εργασάμενον για την διακόσμησιν και διόρθωσιν.

Και υμάς ας μνημονεύση Χριστός ο Θεός ημών. Αμήν. Πάτερ (ημών)…» ⁴.

Το Σημείωμα λοιπόν, γράφτηκε το 1113 της αρμενικής χρονολογίας, που αντιστοιχεί στο σωτήριο έτος 1664 (1113+551=1664). Ο κώδικας εξ αρχής γράφτηκε στη «εν χώρα Βαγαρσαπάτ» δλδ. στο Ετσμιατσίν, Έδρα του Καθολικού-Πατριάρχη πάσης Αρμενίας, και μάλιστα πριν το 1664.

Δυστυχώς, το όνομα του αρχικού καλλιγράφου δεν αναφέρεται. Το συγκεκριμένο έτος ο επίσκοπος Γρηγόρ, ηγούμενος της Μονής στο Γαραμουράτ, έφερε το Υμνολόγιο στον Ιερέα Γρηγόρ, ο οποίος διακόσμησε το χειρόγραφο με μικρογραφίες και έγραψε το ως άνω σημείωμα. Ο Ιερέας Γρηγόρ είναι γνωστός και από άλλα εννέα χειρόγραφα, εκ των οποίων οκτώ φυλάσσονται στο Μαντεναταράν του Γερεβάν.

Πρόκειται για τους κώδικες υπ. αρ. 3196 (1655, Ευαγγέλιο), 10044 (1656, Υμνολόγιο), 6873 (1657, Ευαγγέλιο), 9448 (1665, Μέγα Ωρολόγιο και Εκκλ. Ημερολόγιο), 6771 (1667, Ευαγγέλιο), 8965 (1675, Ευαγγέλιο), 5636 (1676, Ευαγγέλιο), 7232 (1676, Ευαγγέλιο). Τα δύο τελευταία χειρόγραφα ο Γρηγόρ δεν πρόλαβε να τα τελειώσει λόγω του πρόωρου θανάτου του το 1676. Το έργο του συνέχισαν οι δύο γιοί του, ο Ιερέας Μπαρσέγ και ο Γαζάρ. Ένα ακόμη χειρόγραφο, και αυτό έργο του Γρηγόρ, χρονολογείται από το έτος 1659 και φυλάσσεται σε μια ιδιωτική συλλογή στις ΗΠΑ. Πρόκειται για ένα Ευαγγέλιο (12X16,3, μεμβράνη, φφ. 319), παραγγελιοδότης του οποίου υπήρξε ο μοναχός Γιεγιά. Αυτόν ακριβώς αναφέρει ο Γρηγόρ και στο σημείωμα του εν Αθήναις Υμνολογίου.

Ο Ιερέας Γρηγόρ ζούσε και εργαζόταν στο γνωστό χωριό Καραχάτ (Քարահատ,= Λατόμος) κοντά στη πόλη Γκαντζάκ (σήμερα Γιαντζά στο Αζερμπαϊτζάν), της ευρύτερης περιοχής της Μεγάλης Αρμενίας Αρτσάχ και Ουτίκ (εν μέρει αντιστοιχεί στο σημερινό Ναγκόρνο Καραμπάχ). Αξιοσημείωτη είναι και η ανδρώα Μονή των Πατέρων, 1 χμ βορειοανατολικά της πολίχνης Γαραμουράδ, επίσης κοντά στο Γκαντζάκ.

Ο Ιερέας Γρηγόρ υπήρξε επιδέξιος και αναγνωρισμένος μικρογράφος της περιοχής, καθώς ανάμεσα στους παραγγελιοδότες του συγκαταλέγονταν οι τοπικοί αυτόνομοι Καθολικοί-Πατριάρχες του Αρτσάχ με Έδρα τη Μονή του Τ. Προδρόμου στο Γκαντζασάρ, ο Πέτρος (1653-1675) και ο Συμεών Δ΄ (1675-1701). Μάλιστα, στον κώδικα υπ. αρ. 8965 του Μαντεναταράν ο Γρηγόρ μικρογράφησε τον Πατριάρχη Συμεών και τον αδελφό του επίσκοπο Ιγνάτιο σε δέηση στον Χριστό. Όσον αφορά την τύχη του εν Αθήναις χειρογράφου, αυτό κάποια στιγμή (άγνωστο πότε) βρέθηκε έξω από τη Μονή των Πατέρων στο Γαραμουράδ, ενώ μέχρι το 1879 βρισκόταν στη Σμύρνη. Στις 30 Ιουνίου του συγκεκριμένου έτους κάποιοι Σμυρναίοι αδελφοί Μισθοί το δώρισαν στη Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων, αφήνοντας και αφιερωματική επιγραφή μέσα στο βιβλίο. Έκτοτε το Υμνολόγιο φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη της Βουλής.

Από την άποψη της τέχνης το Υμνολόγιο χαίρει μεγάλης αξίας, καθώς ο αρχικός καλλιγράφος έγραψε το κείμενο που αποτελείται από εκκλησιαστικούς ύμνους και τα λεγόμενα «χαζ» - μεσαιωνικά αρμενικά μουσικά σημεία (τα ανάλογα των βυζαντινών νευμάτων), με μεγάλη λεπτομέρεια, παρότι τα γράμματα και τα χαζ είναι εξαιρετικά μικρά. Εκτός απ’ αυτό, οι μικρογραφίες του Ιερέα Γρηγόρ είναι υπέροχες.

Στον κώδικα υπάρχουν δύο ολόκληρες σκηνές, μια εκ των οποίων παριστάνει τον Ευαγγελισμό της Άννας και του Ιωακείμ, η δε άλλη την εις Άδου Κάθοδο, και οι δύο σε διάσταση μόλις 5 X 7, 5 εκ. Ανάμεσα στα πανέμορφα μαργκινάλια ξεχωρίζουν οι μορφές της Παναγίας, του ποιμένα με τον Άγγελο, Αντωνίου του Μεγάλου, του Προφητάνακτος Δαβίδ, του λιθοβοληθέντος Αγ. Στεφάνου, των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου, του προφήτη Ιωνά μέσα στο κήτος, της αποτμηθείσας κάρας του Ιωάννου Βαπτιστή, του Χριστού την ώρα της Ανάληψης και Μεταμόρφωσης, του Γρηγορίου Φωτιστού της Αρμενίας, της Αγ. Ριψιμής, του Αγ. Μεσρώπ κ. α.

Ξεκινώντας από το 405 μ. Χ., όταν δημιουργήθηκε το αρμενικό αλφάβητο, ανά τους αιώνες γράφτηκαν δεκάδες χιλιάδες χειρόγραφα, τα πλείστα των οποίων λόγω ιστορικών δεινοπαθειών της περιοχής καταστράφηκαν. Σήμερα στην Αρμενία και εκτός αυτής φυλάσσονται περίπου 31.000 αρμενικοί χειρόγραφοι κώδικες. Απ’ αυτή την άποψη κάθε χειρόγραφο που εντοπίζεται και μελετάται, αποτελεί μεγάλο γεγονός, προκαλώντας χαρά και ενθουσιασμό, αλλά και συμβάλλοντας στην έρευνα και ανάδειξη της ιστορίας και πνευματικής κληρονομιάς του αρμενικού λαού.

1. Ενώ στην Ορθόδοξη Εκκλησία οι ασματικές ακολουθίες συμπεριλαμβάνονται στην Οκτώηχο και στα Μηναία (12 τόμοι), στην Αρμενική Αποστολική Εκκλησία αυτές εμπεριέχονται σε ένα μόνο βιβλίο –Υμνολόγιο.
2.  Παροντέρ: τίτλος επισκόπου με καταγωγή από αρχοντική οικογένεια.
3. Μετανοούντες: ο θεσμός αυτός δεν μελετήθηκε επαρκώς, αλλά ως φαίνεται, στην Αρμενία έτσι ονομάζονταν τα πρόσωπα που για λόγους μετανοίας ή άσκησης κατοικούσαν στις Μονές, προσωρινά (;) αναλαμβάνοντας μοναχικές υποχρεώσεις.
4. Ακολουθεί ένα σχεδόν σβησμένο άλλο Σημείωμα, όπου διακρίνονται λίγες λέξεις, όπως το όνομα του κυρ Αβανές, καθώς επίσης το έτος του σημειώματος -1167 της αρμενικής χρονολογίας, δλδ. το σωτήριο έτος 1678.

Tweet

Share