Σκάνδαλο στο Ερεβάν

Σέτα Μαβιάν

Nouvelles d’Armenie Magazine Μετάφραση: Σουζάνα Απαρτιάν
Περιοδικό «Aρμενικά» Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2014. Τεύχος 82

Εί­κο­σι χρό­νια με­τά την α­πο­κα­θή­λωση του α­γάλ­μα­τος του Λέ­νιν, ο Δή­μος του Ε­ρε­βάν θέ­λει να στή­σει ά­γαλ­μα προς τι­μήν του Α­να­στάς Μι­κο­γιάν, πι­στό ο­πα­δό του Στά­λιν ε­πί σο­βιε­τι­κής δι­κτα­τορί­ας και υ­πεύ­θυ­νο για την ε­ξο­ρί­α χι­λιά­δων α­τό­μων.

Στις 30 Απριλίου, ο Δήμος του Ερεβάν ανακοινώνει την απόφαση ανέγερσης ανδριάντα προς τιμήν του Αναστάς Μικογιάν, γεγονός που δημιουργεί αναστάτωση άνευ προηγουμένου. Η ανέγερση τιμητικού ανδριάντα σε μια πόλη έχει πάντα συμβολικό χαρακτήρα, κάτι που δεν έλαβαν φαίνεται υπ’όψιν τους ο δήμαρχος Ταρόν Μαρκαριάν, οι συνεργάτες του, η πλειοψηφία του Δημοτικού συμβουλίου όπως και οι επιτετραμμένοι σύμβουλοι επί των πολιτιστικών με διευθύνοντα τον Ταμάρ Μπογοσιάν (πρώην υπουργό Πολιτισμού). Κανένας δεν σκέφτηκε τον συμβολισμό, κανένας δεν αναρωτήθηκε ποιος ήταν πραγματικά ο Αναστάς Μικογιάν, αυτός ο μικρός επαρχιώτης που γεννήθηκε το 1895 στο Σαναχίν και ανέβηκε στα πιο υψηλά αξιώματα του σοβιετικού καθεστώτος, επέζησε όλων των σταλινικών διώξεων και εκλέχτηκε πρόεδρος του Ανώτατου Σοβιέτ (1964-1965). Το λιγότερο που θα είχε να κάνει κανείς θα ήταν να μελετήσει τη βιογραφία του Μικογιάν. Αφού λοιπόν ο Δήμος του Ερεβάν απέφυγε να το κάνει, το κάναμε εμείς αντί γι’ αυτόν.

Καραμπάχ, Ζανγκεζούρ, Ναχιτσεβάν (1919-1920)

Το πρώτο ερώτημα που τίθεται αφορά το ρόλο του Αναστάς Μικογιάν στις αρχές του 1920, όταν συζητείται στο κόμμα το αν το Καραμπάχ πρέπει να προσαρτηθεί (όπως και το Ζανγκεζούρ και το Ναχιτσεβάν) στην Αρμενία ή το Αζερμπαϊτζάν εφόσον το διεκδικούν και οι δύο χώρες. Εκείνη την εποχή, ο Αναστάς Μικογιάν ήταν ένα χαμηλόβαθμο στέλεχος του κόμματος. Προσπάθησε άραγε να χρησιμοποιήσει την επιρροή του στην κεντρική διεύθυνση του κόμματος στη Μόσχα υπέρ της προσάρτησης του Καραμπάχ (του Ζανγκεζούρ και του Ναχιτσεβάν) στην Αρμενία; Πλήθος αρχειακών ντοκουμέντων αποδεικνύουν ότι το ερώτημα δεν τέθηκε καν. Όχι μόνο ο Μικογιάν δεν έκανε τίποτα για την προσάρτηση του Καραμπάχ στην Αρμενία αλλά αντιθέτως υποστήριξε ένθερμα την προσάρτησή του στο ... Αζερμπαϊτζάν. Το συμπέρασμα βγαίνει από αναφορά του Μικογιάν στον Λένιν που χρονολογείται από τις 22 Μαΐου του 1919 και από το οποίο παραθέτουμε απόσπασμα: «Οι Τασνάκ, πράκτορες της αρμενικής κυβέρνησης, θέλουν να προσαρτήσουν το Καραμπάχ στην Αρμενία. Για τον πληθυσμό του Καραμπάχ, αυτό θα σήμαινε ότι του στερούν τα μέσα ύπαρξής του που συνδέονται με το Μπακού, και το προσαρτούν στο Ερεβάν με το οποίο δεν είχε ποτέ καμία σχέση» (Ρωσικά Κρατικά Αρχεία). Την επόμενη χρονιά (1920), σε τηλεγράφημα που απευθύνεται στον Τσιτσέριν (στη Μόσχα), ο Μικογιάν συνυπογράφει με τον Ναριμάνοφ (Πρόεδρο της επαναστατικής Επιτροπής του Αζερμπαϊτζάν) το ακόλουθο κείμενο: «Σε ό,τι αφορά τα δήθεν αμφισβητούμενα εδάφη του Καραμπάχ και του Ζανγκεζούρ τα οποία ανήκουν ιστορικά στο Αζερμπαϊτζάν, δηλώνω κατηγορηματικά ότι ανήκουν αναμφισβήτητα σ’ αυτό και ότι αργά ή γρήγορα πρέπει να ενσωματωθούν στο Αζερμπαϊτζάν».
Ο Πατρίκ Ντοναμπετιάν και ο Κλωντ Μουταφιάν, συγγραφείς ενός βιβλίου για την ιστορία του Καραμπάχ, επισημαίνουν με πικρία: «Το τηλεγράφημα αυτό αποδεικνύει πως ο Μικογιάν πρώτα ήταν κομμουνιστής και μετά Αρμένιος, ενώ αντιθέτως, ο Ναριμάνοφ πρώτα ήταν Αζέρος και μετά κομμουνιστής». Ενώ λοιπόν οι Σοβιετικοί προέβλεπαν σοβαρά την πιθανότητα της προσάρτησης του Καραμπάχ, του Ζανκεζούρ και του Ναχιτσεβάν στην Αρμενία, ο Μικογιάν έκανε ό,τι περνούσε από το χέρι του για να τους μεταπείσει.

Μάιος 1936 - Ιούλιος 1937 

Με την πάροδο του χρόνου ο Μικογιάν αναρριχάται στην ιεραρχία περνώντας από την περιφερειακή στην κεντρική διοίκηση και αναλαμβάνει υψηλά αξιώματα και θέσεις κλειδιά στο Κομμουνιστικό Κόμμα. Το 1937 έχει ήδη διοριστεί στη θέση του αναπληρωτή Πρωθυπουργού. Τα επίσημα Αρχεία του κράτους αποτελούν αδιάσειστες αποδείξεις για την άμεση συμμετοχή του, καθώς και το ζήλο που επέδειξε την εποχή του Μεγάλου Τρόμου μεταξύ 1937 -1938 στην Αρμενία. Οι πρώτες εκκαθαρίσεις, άρχισαν στις 21 Μαΐου του 1936 με συλλήψεις πολιτικών προσωπικοτήτων και διανοούμενων που κατέληξαν σε εκτελέσεις μέχρι τις 8 Ιουλίου του 1937 που σήμανε και την απαρχή του δεύτερου μέρους του Μεγάλου Τρόμου του 1937.
Όλα άρχισαν στις 2 Ιουλίου με οδηγίες εκ των άνωθεν (ας μη ξεχνάμε πως ο Μικογιάν είναι ένας από αυτούς) σύμφωνα με τις οποίες πρέπει να «εκκαθαρίσουμε τη χώρα από τους κουλάκους (εύποροι αγρότες) έτσι ώστε οι πλέον εχθρικά διακείμενοι να συλληφθούν άμεσα και να εκτελεστούν κατόπιν απλής διοικητικής διαδικασίας ενώπιον τρόικας, ενώ οι υπόλοιποι, οι λιγότερο ενεργοί, να εξοριστούν σε απομακρυσμένες περιοχές με εντολή του υπουργείου Εσωτερικών». Σημειώνουμε ότι παρουσία τρόικας (έκτακτου δικαστηρίου) υπήρχε σε κάθε Σοβιετική Δημοκρατία και οι ποινές που επέβαλλαν διακρίνονταν σε καταδίκες 1ης κατηγορίας (εις θάνατον) και καταδίκες 2ης κατηγορίας (εξορία). Στην Αρμενία υπήρξαν συνολικά 1500 καταδίκες εκ των οποίων 500 εκτελεσθέντες και 1000 εξορισθέντες στη Σιβηρία για 10 χρόνια.

Αύγουστος 1937 - Οκτώβριος 1938

Η προσωπική ανάμειξη του Μικογιάν την εποχή του Μεγάλου Τρόμου στην Αρμενία εστιάζεται στις ειδικές συνθήκες που σχετίζονται με τη θεαματική καθαίρεση του Σαχάκ Τερ-Γκαμπριελιάν, πρώην Πρωθυπουργού της Σοβιετικής Αρμενίας και πρώην αναπληρωτή Πρωθυπουργού της υπερκαυκασιανής Ομοσπονδίας (1928-1935), που διετέλεσε επίσης και υπουργός Ελαφράς Βιομηχανίας της Σοβιετικής Ένωσης το 1936. Συνελήφθη στη Μόσχα, μεταφέρθηκε στο Ερεβάν για να δικαστεί και βρήκε τραγικό θάνατο πέφτοντας από τον 3ο όροφο του υπουργείου Εσωτερικών κατά τη διάρκεια ανάκρισης. Το γεγονός έχει μεγάλη σημασία για τις μετέπειτα εκκαθαρίσεις, καθότι ο Στάλιν, αφού πληροφορείται το συμβάν, πείθεται πως δεν πρόκειται για αυτοκτονία όπως λέγεται αλλά για εκπαραθύρωση κατόπιν διαταγής της αρμενικής διεύθυνσης για να τον εμποδίσουν να δώσει πληροφορίες. Ο Στάλιν καχύποπτος, οργισμένος και ανήσυχος, αποφασίζει να στείλει επί τόπου τον στενό συνεργάτη του Γκέοργκι Μαλένκοφ.
Ο Μαλένκοφ φτάνει στο Ερεβάν στις 14 Σεπτεμβρίου του 1937, δίνει εντολή να συλληφθούν όλοι οι εμπλεκόμενοι στην υπόθεση Τερ-Γκαμπριελιάν και συγκαλεί ταυτόχρονα σε σύσκεψη την ολομέλεια της κεντρικής επιτροπής του κομμουνιστικού κόμματος για την επομένη, 15 Σεπτεμβρίου. Κατά τη διάρκεια των δυο ημερών που ακολουθούν, οι πανικόβλητοι συμμετέχοντες αλληλοκατηγορούνται και δεδομένης της κατάστασης, ο Μαλένκοφ απευθύνεται στον Στάλιν που του στέλνει για βοήθεια τον Μικογιάν. Ο Μικογιάν φτάνει στις 21 Σεπτεμβρίου, δίνει εντολή να συλληφθούν ο Α’ Γραμματέας του ΚΚΑ καθώς και πολλά στελέχη του κόμματος και συγκαλεί νέα σύσκεψη για τις 22. Την ίδια μέρα συνυπογράφει με τον Μαλένκοφ τηλεγράφημα προς τον Στάλιν και τον Γεζόφ με το οποίο τους ζητά την άδεια να αυξήσει τον αριθμό των ατόμων υπό εκκαθάριση σε 700 γιατί, όπως επισημαίνει, «οι 500 εκτελέσεις που διατάξατε έχουν ήδη ολοκληρωθεί». Από την πλευρά του, ο Γεζόφ γράφει στον Στάλιν σημειώνοντας πως αν ο Μικογιάν ζητά την εκτέλεση επιπλέον 700 ατόμων, ο ίδιος προτείνει το σύνολο να αυξηθεί στα 1.500. Η πρόταση επικυρώνεται στις 24 Σεπτεμβρίου και έτσι, ο αριθμός των εκτελεσθέντων στην Αρμενία φτάνει στους 2.000. Η επιστολή του Γεζόφ αποτελεί σημαντικό ντοκουμέντο γιατί επιβεβαιώνει το περιεχόμενο του τηλεγραφήματος του Μικογιάν στον οποίο αποδίδεται ευθέως η  «πατρότητα» τρόπον τινά, της πλειοδοσίας των εκκαθαρίσεων στην Αρμενία. Το επίσημο ποσοστό των εκτελεσθέντων τετραπλασιάζεται λοιπόν από τους 500 στους 1.200 και κατόπιν στους 2.000.
Επιπροσθέτως, μετά την επιστροφή του στη Μόσχα στις 9 Νοεμβρίου του 1937, ο Μικογιάν στέλνει επιστολή στον Α’ Γραμματέα του κόμματος στην Αρμενία για να του ζητήσει να επισπεύσει τις εκκαθαρίσεις:«Σας υπενθυμίζω ότι πρέπει να εκπονήσετε ένα πρόγραμμα εξόντωσης των αντεπαναστατικών στοιχείων στον βιομηχανικό και αγροτικό τομέα της Αρμενίας (...) Σωστό θα ήταν να μην υπάρξει καθυστέρηση, ούτε αναβολή».

Γεγισέ Τσαρέντς (1897-1937)

Σύμφωνα με τον Αματουνί Βιραμπιάν, διευθυντή των Εθνικών Αρχείων της Αρμενίας, ο απολογισμός των εκκαθαρίσεων στην Αρμενία στις 21 Οκτωβρίου του 1938, ανέρχεται σε 4.600 εκτελέσεις και σε 2.900 εξορίες. Μέσα σε λιγότερο από δύο χρόνια, χιλιάδες άνθρωποι, συνελήφθησαν, βασανίστηκαν, καταδικάστηκαν στην ποινή του θανάτου (χωρίς δικαίωμα έφεσης) και εκτελέστηκαν άμεσα με την ευλογία του Μικογιάν, ανάμεσά τους και η αφρόκρεμα της αρμενικής διανόησης. Απ’όλα τα θύματα του Μεγάλου Τρόμου του 1937, ξεχωρίζει ο ποιητής Γεγισέ Τσαρέντς. Τη στιγμή που καταφτάνει ο Μικογιάν στην Αρμενία, ο Τσαρέντς έχει συλληφθεί (στις 26 Ιουλίου) και είναι στη φυλακή. Είναι πολύ άρρωστος και η κατάσταση της υγείας του επιδεινώνεται το φθινόπωρο. Η γυναίκα του Ιζαμπέλ προσπαθεί να έρθει σε επαφή με τον Μικογιάν και του γράφει για να εκλιπαρήσει τη βοήθειά του. Μάταιος κόπος. Συλλαμβάνεται και η ίδια στις 23 Νοεμβρίου. Ο Τσαρέντς φεύγει από τη ζωή τέσσερις μέρες αργότερα στο νοσοκομείο των φυλακών του Ερεβάν, χωρίς να έχει δικαστεί.

Μικογιάν «ο σωτήρας»;

Αν ο Μικογιάν δεν έσωσε τον Τσαρέ ντς, τουλάχιστον έσωσε κάποιους άλλους; Σύμφωνα με φήμες, πολλές προσωπικότητες της αρμενικής διανόησης (Μαρντιρός Σαριάν, Αβετίκ Ισαακιάν, Γκάρο Χαλαμπιάν) του χρωστάνε τη ζωή τους κατά τη διάρκεια των μαύρων αυτών χρόνων. Ο Αματουνί Βιραμπιάν αρνείται την ύπαρξη ντοκουμέντων που να δικαιολογούν αυτές τις φήμες. Επισημαίνει όμως πως από το Δεκέμβριο του 1937, πέντε ονόματα εξαφανίζονται από τις λίστες των υπόπτων: Μαρντιρός Σαριάν (ζωγράφος), Αβεντίκ Ισαακιάν (ποιητής), Στεπάν Ζοριάν (συγγραφέας), Τερενίκ Ντεμιρτζιάν (συγγραφέας) και Χαϊγκανούς Τανιελιάν (τραγουδίστρια της λυρικής). Η αλλαγή αυτή συμπίπτει με την επιστροφή του Μικογιάν στην Αρμενία το Δεκέμβριο του 1937, επ’ευκαιρία της εκλογής βουλευτών για το Ανώτατο Σοβιέτ. Σχετικά με τον αρχιτέκτονα Γκάρο Χαλαμπιάν, ο Αματουνί Βιραμπιάν δεν αποκλείει την υπόθεση σύμφωνα με την οποία ο Μικογιάν να είχε φέρει τον Χαλαμπιάν στη Μόσχα για να τον προστατεύσει από τον κίνδυνο των εκκαθαρίσεων στην Αρμενία καθότι οι δυο άνδρες ήταν παιδικοί φίλοι και συμμαθητές στο εκπαιδευτήριο Νερσισιάν στην Τιφλίδα.
Τελικά, ο μόνος που θα μπορούσαμε να πούμε ότι σώθηκε από τον Μικογιάν είναι ο ζωγράφος και γλύπτης Γερβάντ Κοτσάρ. Συνελήφθη στις 23 Ιουνίου του 1941, την επομένη της εισόδου της Σοβιετικής Ένωσης στον πόλεμο για «αντισοβιετική προπαγάνδα ». Και όμως, ο Κοτσάρ αφέθηκε ελεύθερος στις 23 Αυγούστου του 1943. Γνωρίζουμε πως ο Γκάρο Χαλαμπιάν προσπάθησε πολύ με τις γνωριμίες που είχε να τον απελευθερώσει αλλά οι προσπάθειές του θα απέβαιναν άκαρπες χωρίς την παρέμβαση του Μικογιάν του οποίου το όνομα βεβαίως δεν εμφανίζεται πουθενά. Πάντως, Χαλαμπιάν, Κοτσάρ και Μικογιάν, ήταν φίλοι και συμμαθητές στο γυμνάσιο Νερσισιάν. Για να είμαστε δίκαιοι, ας αναφέρουμε επίσης πως ο Μικογιάν παρενέβη, επίσης, έτσι ώστε η χήρα Τσαρέντς που εξορίστηκε το 1938, να επιστρέψει στη Αρμενία και να της δοθεί ένα σπίτι.

Η σφαγή του Κατύν (1940)

Η υποτιθέμενη προστασία που δόθηκε σε πέντε προσωπικότητες και σ’έναν παιδικό φίλο (Γκάρο Χαλαμπιάν), μια πιθανή απελευθέρωση (Γερβάντ Κοτσάρ) και ένας επαναπατρισμός (Ιζαμπέλα Τσαρέντς), δεν αρκούν για να απενοχοποιήσουν το τρομερό παρελθόν του Μικογιάν στο οποίο συμπεριλαμβάνεται επίσης η συμμετοχή του στην απόφαση της σφαγής, την άνοιξη του 1940 στο δάσος του Κατύν (ρωσικό χωριό κοντά στο Σμόλενσκ και τα σύνορα με την Λευκορωσία), 22.000 μελών της πολωνικής σοβιετικής ελίτ (αξιωματούχοι, γιατροί, μηχανικοί, καθηγητές ...). Το μακελειό έφερε τη σφραγίδα των ναζί μέχρι που η Ρωσία του Μπορίς Γέλτσιν, το 1990, αναγνώρισε ότι οι Ρώσοι φέρουν την ευθύνη. Στις 28 Απριλίου 2010, ο Ρώσος πρόεδρος Μεντβέντεβ, δίνει διαδικτυακά στη δημοσιότητα επτά ντοκουμέντα από τα αρχεία του κράτους εκ των οποίων το ένα, που εκθειάζει την εκτέλεση 14.736 Πολωνών κρατουμένων, φέρει την υπογραφή του Μικογιάν δίπλα σ’ αυτήν του Στάλιν, του Μπέρια και του Μολότοφ. Πώς θα μπορούσε λοιπόν κάποιος να αρνηθεί την εμπλοκή του Μικογιάν σ’αυτό το έγκλημα κατά της ανθρωπότητας που παραμένει μέχρι σήμερα ένα από τα πιο επαχθή επεισόδια του Δεύτερου Παγκοσμίου πολέμου;

Όχι στον ανδριάντα

Έχοντας κάνει αυτήν την εμπεριστατωμένη μελέτη αναρωτιόμαστε για τη βαρύτητα των επιχειρημάτων που ακούγονται συχνά: «ήταν ένας εξαίρετος διπλωμάτης», «εισήγαγε την παραγωγή σαλαμιού και του συμπυκνωμένου γάλακτος στην Σοβιετική Ένωση», «ήταν Αρμένιος», «πρόκειται για έναν πολιτικό μεγάλου βεληνεκούς», «έσωσε τον κόσμο από τον Τρίτο Παγκόσμιο πόλεμο» (σε σχέση με την κρίση της Κούβας της δεκαετίας του 60); Η απάντηση είναι αυτονόητη. Στην πραγματικότητα, μόνο η έννοια της τιμής προσμετράται σ’αυτή τη συζήτηση. Ο Αναστάς Μικογιάν όμως, δεν τιμά την Αρμενία, ούτε τον αρμενικό λαό. Γι’αυτό και λέμε «όχι» στον ανδριάντα του.

Tweet

Share