Η συρρίκνωση του αρμενικού πληθυσμού στην Ελλάδα κατά τα έτη 1922 - 1950 Εκτύπωση

armenikos plithismosΜάικ Τσιλιγκιριάν
Ιούλιος- Σεπτέμβριος 2016, τεύχος 90

Η καταγραφή του πληθυσμού των Αρμενίων τα πρώτα χρόνια της προσφυγιάς είναι μια αρκετά δύσκολη και περίπλοκη υπόθεση με πολλές παραμέτρους, η οποία θα μπορούσε να αποτελέσει κι από μόνη της ένα ξεχωριστό θέμα επιστημονικής μελέτης. Στο κείμενο που ακολουθεί γίνεται μια απόπειρα απλής καταγραφής από γνωστές και αξιόπιστες πηγές, με στόχο να παρουσιάσουμε μια γενική εικόνα που θεωρούμε ότι ανταποκρίνεται αρκετά στην πραγματικότητα.

Το πρώτο προσφυγικό κύμα

Στα τέλη του 1921 έφτασε το πρώτο προσφυγικό κύμα Αρμενίων από την Κιλικία και την Νικομήδεια στην Ελλάδα. Σε γραπτή αναφορά του με ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1922 προς την Αρμενική Μητρόπολη Αθηνών, ο πάτερ Κεβόρκ Ταβιτιάν έχει καταγράψει 3.950 Αρμένιους που εγκαταστάθηκαν προσωρινά σε Πειραιά, Καλαμάτα, Λαύριο, Βόλο, Σάμο, Μυτιλήνη, Χίο και Σύρο τον Δεκέμβριο του 1921.
Εννέα μήνες αργότερα, κατά τη μικρασιατική τραγωδία και την ολοκληρωτική καταστροφή της Σμύρνης, μαζί με τους Ελλήνες πρόσφυγες, έφτασαν στην Ελλάδα και 100.000 έως 120.000 χιλιάδες αρμένιοι πρόσφυγες από την Ιωνία, την Ανατολική Θράκη και την Κιλικία. Οι αριθμοί αυτοί, όπως καταγράφονται από ιστορικούς και αναφέρονται συχνά μέσα σε περιγραφές της εποχής, μάλλον είναι υπερβολικοί, ειδικότερα όταν κάνουμε σύγκριση με τις πρώτες επίσημες καταγραφές από τους κρατικούς φορείς και την Αρμενική Μητρόπολη.
Οι αρμένιοι πρόσφυγες που έφτασαν στην Ελλάδα το 1922, μαζί με τα ορφανά, δεν πρέπει να ξεπερνούσαν τις 90.000 ψυχές. Τον Αύγουστο του 1924 οι αρμένιοι πρόσφυγες που βρίσκονταν υπό την ευθύνη των ελληνικών υπηρεσιών περίθαλψης έφταναν τα 55.000 άτομα.
Στα τέλη της δεκαετίας του ’20, ο αριθμός όλων των Αρμενίων στην Ελλάδα ήταν 65.000, εκ των οποίων 36.600 κατοικούσαν στην Αθήνα, τον Πειραιά και άλλες περιοχές της Στερεάς Ελλάδας, και 28.300 σε Μακεδονία και Θράκη.
Από τα πρώτα χρόνια, μία ειδική επιτροπή της «Κοινωνίας των Εθνών» υπό την εποπτεία του Φρίντγιοφ Νάνσεν ανέλαβε το έργο της μετεγκατάστασης των αρμενίων προσφύγων στη Σοβιετική Αρμενία, με πρώτη αποστολή 3.000 πρόσφυγες, από την περιοχή κυρίως της Κεντρικής Μακεδονίας, μέχρι το Νοέμβριο του 1925.
Το 1931-32 η μετεγκατάσταση συνεχίζεται και μεταφέρονται με ελληνικά πλοία από τον Πειραιά 8-10.000 αρμένιοι πρόσφυγες στο Βατούμ κι από εκεί στη Σοβιετική Αρμενία. Θα πρέπει να αναφέρουμε ακόμη ότι τον πρώτο χρόνο της προσφυγιάς χιλιάδες ήταν οι θάνατοι λόγω των κακουχιών, της ανεπαρκούς σίτισης και των ανύπαρκτων συνθηκών υγιεινής.

Τα ορφανά της Γενοκτονίας

Το 1922, διεθνείς φιλανθρωπικές οργανώσεις μετέφεραν στην Ελλάδα 7.000-8.000 ορφανά Αρμενόπουλα από τα αμερικανικά κυρίως ορφανοτροφεία και άλλα κέντρα περίθαλψης της Τουρκίας.
Τα παιδιά αυτά, τα περισσότερα ορφανά της Γενοκτονίας του 1915, φιλοξενήθηκαν σε ιδρύματα που λειτούργησαν σε ολόκληρη την επικράτεια της Ελλάδας. Τα μεγαλύτερα από αυτά ήταν της Σύρου, της Κορίνθου και της Κέρκυρας.
Κάποια από αυτά τα ορφανά μεταφέρθηκαν σε άλλες χώρες με τη φροντίδα του «Lord Mayorr’s Fund». Έτσι, την επόμενη χρονιά, ο αριθμός των ορφανών που φιλοξενούνταν σε ολόκληρη την Ελλάδα αναλυτικά ήταν: Καβάλα 693, Κέρκυρα 1778, Κεφαλονιά 314, Θάσος 72, Παλιά Ανάκτορα 165, Χαλκίδα 621, Ωρωπός 396, Ζάππειο 71, Κόρινθος 1670, Σύρος 732. Σύνολο 6512 ορφανά.
Τα περισσότερα από τα ορφανοτροφεία αυτά έπαψαν να λειτουργούν έως το 1927.
Ένα μέρος από τα παιδιά που είχαν πλέον ενηλικιωθεί πήγαν στη Μακεδονία ως εργάτες στις γεωργικές καλλιέργειες της περιοχής, κάποια άλλα έφυγαν για τη Γαλλία και τη Σοβιετική Αρμενία, ενώ 500 παιδιά μεταφέρθηκαν σε ορφανοτροφείο της Αιγύπτου.
Στις 30 Σεπτεμβρίου του 1923, η Αμερικανική φιλανθρωπική οργάνωση «Near East Relief» γνωστοποίησε την έρευνα που είχε κάνει σχετικά με κάποια από τα αρμενικά σχολεία. Σύμφωνα με αυτή ο αριθμός των μαθητών ήταν: Αθήνα 255, Κοκκινιά 653, Δουργούτι 745, Παγκράτι 415, Θεσσαλονίκη και περίχωρα 790, Πειραιάς 317, Παλαιό Φάληρο 60, Νέο Φάληρο 96, Μοσχάτο 34, Κηφισιά 70, Μαρούσι 65, Μυτιλήνη 250, Ρέθυμνο 150, Χανιά 47, Λαύριο 101. Σύνολο 4.048 μαθητές.

Οι πρόσφυγες στην Αθήνα

Τα πρώτα χρόνια στην Αθήνα, οι Αρμένιοι είχαν εγκατασταθεί βασικά σε πέντε περιοχές, στο Δουργούτι 7.000, Παγκράτι και Καισαριανή 3.000, Λιπάσματα (Άγιος Διονύσιος - Πειραιάς) 5.000, Κοκκινιά 6.000 και στο κέντρο της Αθήνας 5.000 πρόσφυγες από τη Σμύρνη, που ήταν σε καλύτερη οικονομική κατάσταση συγκριτικά με τους άλλους.

Η πρώτη απογραφή

Αρκετά χρόνια αργότερα, το 1938, μετά από αίτημα της κυβέρνησης, το Εθνικό Κεντρικό Συμβούλιο των Ορθοδόξων Αρμενίων οργάνωσε απογραφή σε όλες τις περιοχές όπου ζούσαν Αρμένιοι.
Τα αποτέλεσμα ήταν να καταγραφούν 27.080 Αρμένιοι σε 35 περιοχές της χώρας.
Αναλυτικά: Δουργούτι 4.500, Καισαριανή 1.000, Περιστέρι 250, Κοκκινιά 4.800, Λιπάσματα (Άγιος Διονύσιος - Πειραιάς) 3.000, Μαρούσι 180, Κηφισιά 60, Μοσχάτο 100, Αμπελόκηποι 60, Νέα Σφαγεία (Ταύρος) 35, Φάληρο 150, Καλλιθέα 100, Λαύριο 400, Βόλος 300, Κόρινθος 100, Αίγιο 100, Πάτρα 500, Πύργος 150, Ναύπλιο 30, Καλαμάτα 800, Κέρκυρα 150, Κρήτη 700, Μυτιλήνη 300, Σάμος 30, Χίος 20, Σύρος 20, Θεσσαλονίκη 5.000, Δράμα 650, Σέρρες 300, Καβάλα 800, Ξάνθη 750, Κομοτηνή 800, Αλεξανδρούπολη 800, Διδυμότειχο 150, Νέα Ορεστιάδα 100.
Τα επόμενα χρόνια η απογραφή αυτή αμφισβητήθηκε έντονα. Κάποια μέλη της κοινότητας, που ήταν καλά πληροφορημένα για την κατάσταση στους συνοικισμούς όπου διέμεναν οι Αρμένιοι, έθεσαν τον προβληματισμό τους για την εγκυρότητα της καταγραφής, με τον ισχυρισμό ότι οι αριθμοί είναι κατά προσέγγιση κι όχι ακριβείς. Σύμφωνα με αυτούς, ο πληθυσμός των Αρμενίων στο Δουργούτι ξεπερνούσε τα 6.500, ενώ οι καταγεγραμμένοι στην Κοκκινιά και στη Θεσσαλονίκη ήταν τουλάχιστον κατά 1.000 λιγότεροι ανά περιοχή. Εάν δεχθούμε αυτήν την εκδοχή, το 1938, ο αρμενικός πληθυσμός ήταν περίπου 31.000 άτομα.

Η παλιννόστηση

Το 1946 αρχίζει η παγκόσμια εκστρατεία για την παλιννόστηση (Νερκάχτ) των Αρμενίων της διασποράς προς τη Σοβιετική Αρμενία. Έτσι άρχισε και στην Ελλάδα μία καλά οργανωμένη προσπάθεια για να πεισθούν όσο το δυνατόν περισσότεροι Αρμένιοι να επαναπατριστούν. Η πρώτη γενιά προσφύγων, ειδικά εκείνοι που ζούσαν ακόμη ανασφαλείς οικονομικά και κοινωνικά, ήταν πρόθυμοι να εγκατασταθούν στη Σοβιετική Αρμενία. Από τον Πειραιά και τη Θεσσαλονίκη έφυγαν 1.372 οικογένειες (4.974 άτομα) το 1946 και 3.478 οικογένειες (13.241 άτομα) το 1947. Συνολικά, σε δύο χρόνια, 18.215 Αρμένιοι από την Ελλάδα εγκαταστάθηκαν στη Σοβιετική Αρμενία.
Την ίδια περίοδο ξεκίνησε ένα κύμα φυγής Αρμενίων από την Ελλάδα προς τον Καναδά και την Αργεντινή, που κράτησε για πολλά χρόνια. Οι περισσότεροι ήταν νέοι και νέες που αναζητούσαν έναν τόπο που θα τους εξασφάλιζε εργασία και μια ασφαλή διαβίωση για τις οικογένειές τους.
Στα τέλη της δεκαετίας του ’40, η Αρμενική Κοινότητα στην Ελλάδα αριθμούσε περίπου 9.500 άτομα. Μέσα σε μια δεκαετία είχε χάσει τα 2/3 του πληθυσμού της.
Την δεκαετία του ’50, μετά από επίπονες προσπάθειες, η κοινότητα κατάφερε να προσαρμόσει τις εκπαιδευτικές και τις άλλες της δομές στη νέα κατάσταση που είχε διαμορφωθεί.
Συνοψίζοντας, λοιπόν, μέσα σε σχεδόν τριάντα χρόνια, μόνο το 1/10 του αρχικού πληθυσμού των αρμενίων προσφύγων του 1922 είχε απομείνει στην Ελλάδα.

 

 

Πηγές:
«Ο μεγάλος επαναπατρισμός των Αρμενίων της διασποράς, 1946-1948» Νορίκ Σαρισιάν, Ερεβάν 2014.
«Δεκαεπτά χρόνια με την ελληνοαρμενική παροικία 1922- 1939», Γκάρο Κεβορκιάν. Γενικό Ημερολόγιο (Amenun darekirk), 1957.
Εφημερίδα « Νορ ορ», 2/12/1923.
«Οι Αρμένιοι της Ελλάδας: Ιστορία, Οργάνωση, Ιδεολογία, Κοινωνική Ενσωμάτωση»,
Ιωάννης Κ. Χασιώτης, « Ίστωρ», 8/1995.
Ετήσια έκδοση της εφημερίδας «Αζάτ ορ» 2006.