Η Κύπρος, το νησί απέναντι από την Κιλικία, υπήρξε ένα από τα πρώτα μέρη στα οποία κατέφυγαν οι επιζήσαντες της Αρμενικής Γενοκτονίας. Στο άρθρο αυτό θα εξετάσουμε περιεκτικά τους πολυδιάφορους τρόπους με τους οποίους το γεγονός αυτό μετέβαλε και διαμόρφωσε την ήδη υπάρχουσα αρμενοκυπριακή κοινότητα.

Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας
Ιανουάριος - Μάρτιος 2015, τεύχος 84

Μεταξύ 1915-1923 η Κύπρος άνοιξε απλόχερα τις αγκάλες της για να υποδεχθεί περίπου 9.000 Αρμένιους πρόσφυγες, κυρίως από τα ΄Άδανα, τη Σελεύκεια, την Καισάρεια, το Χατζίν και το Αϊντάπ, οι οποίοι απέπλευσαν από τα λιμάνια της Αλεξανδρέττας και της Μερσίνας με όποιο πλοίο έβρισκαν και κατέφθασαν σε όλα τα κυπριακά λιμάνια.

Γιατί όμως στην Κύπρο; Για κάποιους ήταν καθαρή τύχη, αφού μέχρι εδώ έφθαναν τα χρήματα που είχαν. Μερικοί την επέλεξαν λόγω της εγγύτητάς της με την Κιλικία, με την ελπίδα ότι κάποτε θα επέστρεφαν πίσω, ενώ άλλοι λόγω της ασφάλειας που προσέφερε η βρετανική διοίκηση. Οι πλείστοι έκαμαν τελικά διευθετήσεις για να εγκατασταθούν σε άλλες χώρες• ωστόσο, περίπου 1.300 παρέμειναν και έκαμαν την Κύπρο πατρίδα τους.

Εργατικοί, καλλιεργημένοι και φιλοπρόοδοι, έδωσαν μια νέα πνοή στην παλιά κοινότητα των «ντεγατσί» (ντόπιοι Αρμένιοι) και δεν άργησαν να ορθοποδήσουν στη φιλόξενη Κύπρο και να καθιερωθούν ως άνθρωποι των γραμμάτων, των τεχνών και των επιστημών, δεινοί έμποροι, ικανοί επιχειρηματίες, αξεπέραστοι τεχνίτες, πρωτοπόροι επαγγελματίες, ευσυνείδητοι δημόσιοι υπάλληλοι, πειθαρχημένοι αστυνομικοί κτλ. ΄Έφεραν νέες ή/και βελτίωσαν ήδη υπάρχουσες τέχνες, εισήγαγαν δε διάφορα γλυκά και εδέσματα στην κυπριακή κουζίνα, τα οποία μέχρι σήμερα είναι πολύ δημοφιλή.

Κάποιοι υπηρέτησαν στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, ως ημιονοδηγοί και μεταφραστές, ενώ άλλοι συμμετείχαν στην Αρμενική Λεγεώνα: γνωστή αρχικά ως Λεγεώνα της Ανατολής, ήταν μια βοηθητική μονάδα του Γαλλικού Στρατού αποτελούμενη από περίπου 4.000 εθελοντές από ολόκληρη την Αρμενική Διασπορά, η οποία συστάθηκε και εκπαιδεύτηκε στο χωριό Μοναρκά στη χερσόνησο της Καρπασίας μεταξύ 1916-1918. Στη συνέχεια, αφού σημείωσε την περίφημη Νίκη του Αραρά (19/09/1918), η Λεγεώνα εγκαταστάθηκε στην Κιλικία, όπου και παρέμεινε μέχρι τη διάλυσή της τον Οκτώβριο του 1921.

Μερικοί πρόσφυγες παρέμειναν στη Λάρνακα, όπου υπήρχε ένα μικρό κοιμητήριο (1897), παράρτημα της Γενικής Αρμενικής ΄Ένωσης Αγαθοεργίας (Γ.Α.Ε.Α.)(1912), η εκκλησία του Αγίου Στεφάνου (1909) - το αρχαιότερο μνημείο στη Διασπορά εις μνήμην των Αρμενίων μαρτύρων - και το Σχολείο Μουσεγιάν (1909)• το 1923 κτίστηκε νέο σχολικό κτίριο. Μεταξύ 1916-1918 και μεταξύ 1921-1936 λειτούργησαν και κάποια ιδιωτικά αρμενικά σχολεία, από την Αμερικανική Ακαδημία και άλλους ιδιώτες. Μεταξύ 1920-1922 και 1927-1930 υπήρχε μικρή αρμενική προσκοπική ομάδα, αρχικά από το Χομενετμέν και ύστερα από το σχολείο. Παράλληλα, ιδρύθηκαν διάφοροι σύλλογοι, όπως η ΄Ένωση Αρμενίδων (1925-1931), ο Σύνδεσμος Αρμενοφωνίας (1923-1929) και ο Σύνδεσμος Αρμενίων Βιβλιόφιλων (1923-1931) που μετεξελίχτηκε στην υφιστάμενη Αρμενική Λέσχη, ενώ εκδίδονταν οι εφημερίδες: «Κρασέρ» (1923-1925), «Αράξ» (1924-1929) και «Λουσαρπί» (1926-1929).

Κάποιοι πρόσφυγες κατευθύνθηκαν στη Λεμεσό, όπου ιδρύθηκε σχολείο το 1928 και παράρτημα της Γ.Α.Ε.Α. το 1936. Τέλος, το 1939 κτίστηκε η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, της οποίας η πρώτη λειτουργία τελέστηκε το 1940. ΄Άλλοι πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στην Αμμόχωστο, όπου ιδρύθηκε σχολείο το 1927, ενώ το 1936 παραχωρήθηκε στην κοινότητα η μεσαιωνική εκκλησία της Παναγίας του Καντσβώρ• μετά από τις απαραίτητες επιδιορθώσεις μεταξύ 1937-1944, η πρώτη λειτουργία τελέστηκε το 1945. Ορισμένοι πρόσφυγες δημιούργησαν μια μικρή παροικία στο χωριό Αμίαντος στο Τρόοδος, όπου λειτουργούσε ένα αρμενικό σχολείο μεταξύ 1928-1939, ενώ μικρά αρμενικά σχολεία λειτούργησαν επίσης στον Πρόδρομο (1938-1941) και το Μαυροβούνι (1939-1942).

Τέλος, ελάχιστοι πρόσφυγες κατοίκησαν πέριξ του περίφημου Αρμενομονάστηρου (Μονή Αγίου Μακαρίου στη Χαλεύκα) στον Πενταδάκτυλο, όπου καλλιεργούσαν τις τεράστιες εκτάσεις γης του και μεταξύ 1910-1922 λειτουργούσε στον οικισμό της Αττάλου ένα μικρό αρμενικό σχολείο. Το 1926 κατασκευάστηκε ο αμαξωτός δρόμος που ένωνε τη Χαλεύκα με το μοναστήρι, που έκτοτε χρησιμοποιόταν ως κατασκηνωτικός χώρος και θέρετρο, ανακαινίστηκε δε το παρεκκλήσι της μονής, ενώ το 1929 αναστηλώθηκε το μοναστήρι.

Ωστόσο, οι περισσότεροι Αρμένιοι πρόσφυγες κατευθύνθηκαν προς τη Λευκωσία, το διοικητικό κέντρο του νησιού, όπου εντός των τειχών ζούσε ήδη μια μικρή αλλά εύπορη αρμενική κοινότητα. Στο σύμπλεγμα της οδού Βικτωρίας, το επίκεντρο του αρμενοκυπριακού μικρόκοσμου, βρισκόταν η Μητρόπολη (1783-1789), η γοτθική εκκλησία της Παναγίας (1308), το αρρεναγωγείο Βαρτανάντς (1886) και το παρθεναγωγείο Σουσανιάν (1902). Το 1921 τα σχολεία αντικαταστάθηκαν από το Εθνικό Σχολείο Μελικιάν, ενώ το 1938 κτίστηκε και το Εθνικό Σχολείο Ουζουνιάν. Το 1932 ανεγέρθηκε το Μνημείο της Γενοκτονίας, το δεύτερο αρχαιότερο στον κόσμο.

Έξω από τα τείχη (περιοχή Λήδρα Πάλας) υπήρχε ένα πανάρχαιο κοιμητήριο: οι πρώτες ταφές πιστεύεται πως έγιναν πριν το 1810, ενώ μέσα σε αυτό είχε κτιστεί το παρεκκλήσι του Αγίου Παύλου (1892). Με την άφιξη των χιλιάδων προσφύγων της Γενοκτονίας, σύντομα ο χώρος αποδείχθηκε μικρός κι έτσι η τελευταία ταφή πραγματοποιήθηκε το 1931, όταν ξεκίνησε να λειτουργεί το κοιμητήριο στον ΄Άγιο Δομέτιο.

Όταν οι πρόσφυγες της Γενοκτονίας κατέφθασαν στη Λευκωσία υπήρχε ήδη η Αρμενική Λέσχη (1902), ο Σύνδεσμος Αρμενίων Αναγνωστών (1903), παράρτημα της Γ.Α.Ε.Α. (1913), η ΄Ένωση Αρμενίδων (1916), αλλά και το Αρμενικό Ξενοδοχείο Σουλτανιάν (1875-1925). Μεταξύ 1925-1930 υπήρχε μια ομάδα προσκόπων υπό το Χομενετμέν, ενώ μεταξύ 1930-1931 η ποδοσφαιρική ομάδα «Καϊτζάκ» έλαμψε και έσβησε σαν αστραπή, αφού κηρύχθηκε κυπελλούχος Κύπρου. ΄Άλλη ποδοσφαιρική ομάδα ήταν η Αραράτ (1938-1940), η οποία πρόσκειτο στην Αρμενική Λέσχη. Να αναφέρουμε, επίσης, τη φιλαρμονική του Σχολείου Μελικιάν (1926-1941) υπό το μεγάλο μουσικό Βαχάν Μπετελιάν και το 12ο Σύστημα Προσκόπων Κύπρου (1936-1947) υπό τον αρχιπρόσκοπο Χακόπ Παλαμουτιάν.

Το 1934 μια ομάδα Αρμενίων νέων που πρόσκειντο στο κόμμα Τασνακτσουτιούν ίδρυσαν την ΄Ένωση Αρμενίων Νέων (ΑΥΜΑ), η οποία έκτοτε αποτελεί το επίκεντρο της κοινωνικής, αθλητικής και πολιτιστικής ζωής της αρμενοκυπριακής κοινότητας• μεταξύ 1938-1949 η ΑΥΜΑ είχε ως αδελφή γυναικεία οργάνωση την ΄Ένωση Αρμενίδων Κιλικίας, η οποία στη συνέχεια μετεξελίχθηκε σε Πολιτιστικό Σύλλογο Χαμαζκαΐν. ΄Όσον δε αφορά τον τύπο, να αναφέρουμε τις εφημερίδες «Αζάτ Κιπραχάι» (1922-1923) και «Οβασίς» (1928-1930), καθώς και τη σχολική εφημεριδούλα «Νσούιλ» (1936-1938).

Τέλος, μεταξύ 1924-1926 οι καπνέμποροι αδελφοί Κρικόρ και Καραμπέτ Μελκονιάν έκτισαν στην Αγλαντζιά με τη φιλάνθρωπη και γενναιόδωρη δωρεά τους το Εκπαιδευτικό Ινστιτούτο Μελκονιάν, για να στεγαστούν και να μορφωθούν 500 ορφανά Αρμενόπαιδα της Γενοκτονίας, τα οποία φύτεψαν το άλσος μπροστά από το σχολείο εις μνήμην των σφαγιασθέντων συγγενών τους. ΄Ένα μοναδικό και απαράμιλλο επίτευγμα, υπήρξε το μεγαλύτερο αρμενικό οικοτροφείο, φάρος ελπίδας και πολιτισμού για τον απανταχού αρμενισμό και την αρμενοφωνία. Ξεκίνησε ως ορφανοτροφείο (1926-1940) και εξελίχθηκε σε μια παγκοσμίου φήμης δευτεροβάθμια σχολή (1934-2005) με οικοτροφείο, εξαιρετικά πλούσια βιβλιοθήκη, καθώς και άρτια εξοπλισμένα εργαστήρια, διοργάνωνε δε πληθώρα εκδηλώσεων. Διέθετε μπάντα, χορωδία, ομάδες ποδοσφαίρου, καλαθοσφαίρισης και πετοσφαίρισης, το ιστορικό 77ο Σύστημα Προσκόπων Κύπρου (1932-2006), την 9η Ομάδα Οδηγών Κύπρου (1950-2005) και εξέδιδε το περίφημο περιοδικό «΄Άυκ» (1937-2006, με κάποιες διακοπές), το αρχαιότερο περιοδικό αρμενικού δευτεροβάθμιου σχολείου.

Κάπως έτσι επηρεάστηκε η Κύπρος και η υπάρχουσα αρμενοκυπριακή κοινότητα από την άφιξη των προσφύγων της Γενοκτονίας. Σχετικά σύντομα η αρμενοφωνία έγινε μια πραγματικότητα και η παλιά κοινότητα μπολιάστηκε με νέο αίμα, αν και οι ταξικές και άλλες διαφορές ντόπιων και προσφύγων υφίσταντο μέχρι και τη δεκαετία του 1950.

Αναγνώριση της Γενοκτονίας

Η Κυπριακή Δημοκρατία ήταν η πρώτη χώρα που έθεσε το ζήτημα της Αρμενικής Γενοκτονίας στο βήμα της Γενικής Συνέλευσης του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών στις 25 Ιανουαρίου 1965, δια στόματος του Υπουργού Εξωτερικών Σπύρου Κυπριανού. Πριν από την ομιλία του, τον είχε επισκεφθεί αντιπροσωπεία από τους Δρ. Παπκέν Παπαζιάν, Μπερτζ Μισιρλιάν (ΑΕΟ Τασνακτσουτιούν), Ανανία Μαχτεσιάν και Βαρτκές Σινανιάν (Αρμενική Εθνική Επιτροπή), ζητώντας τη στήριξη της Κύπρου για την έγερση του θέματος.

Η Κύπρος ήταν η πρώτη ευρωπαϊκή χώρα (και η δεύτερη παγκοσμίως, μετά την Ουρουγουάη) που αναγνώρισε επίσημα την Αρμενική Γενοκτονία. Στις 24 Απριλίου 1975, χάρη στις αποφασιστικές προσπάθειες του Εκπροσώπου Δρ. Αντρανίκ Λ. Αστζιάν, ψηφίστηκε ομόφωνα το Ψήφισμα 36/1975 από τη Βουλή των Αντιπροσώπων. Ο Εκπρόσωπος Αράμ Καλαϊτζιάν συνέβαλε ουσιαστικά στην ομόφωνη έγκριση του Ψηφίσματος 74 στις 29 Απριλίου 1982 και του Ψηφίσματος 103 στις 19 Απριλίου 1990, με το τελευταίο να ανακηρύσσει την 24η Απριλίου ως Εθνική Ημέρα Μνήμης της Γενοκτονίας.

Μνημεία για τη Γενοκτονία

Στην Κύπρο υπάρχουν τα εξής μνημεία αφιερωμένα στην Αρμενική Γενοκτονία:

Το ιστορικό μνημείο της Γενοκτονίας στο χώρο του αρμενικού συμπλέγματος στη Λευκωσία. Φτιαγμένο από ασβεστοκονίαμα, σχεδιάστηκε από τον Γκαρό Μπαλιάν και εγκαινιάστηκε στις 24 Απριλίου 1932 από τον Αρχιεπίσκοπο Πετρός Σαρατζιάν, ήταν δε ανεπίσημα αφιερωμένο και στους πεσόντες της Μάχης του Αραρά. Το δεύτερο αρχαιότερο του είδους του στον κόσμο, κατά ειρωνεία της τύχης έγινε το ίδιο θύμα των Τούρκων το 1964• μόνο η βάση του σώζεται σήμερα.

Το καλλιμάρμαρο Μνημείο της Αρμενικής Γενοκτονίας βρίσκεται στο προαύλιο της εκκλησίας της Παναγίας στο Στρόβολο. Σχέδιο του Τζων Γκεβεριάν, κατασκευάστηκε μεταξύ 1990-1991 και παρουσιάστηκε επίσημα στις 24 Απριλίου 1991 από το Μητροπολίτη Γεγισέ Μαντζικιάν. Οι τρεις καμάρες συμβολίζουν την Αρμενία και τις δύο Διασπορές, εντός και εκτός ΕΣΣΔ, ενώ ο μαύρος γρανιτένιος σταυρός (έργο του Λεβόν Τοκματζιάν) τη χριστιανική πίστη. Το 1996 ενταφιάστηκαν λείψανα μαρτύρων από την έρημο του Ντερ Ζορ, ενώ το 2000 μερικά λείψανα τοποθετήθηκαν σε δύο μαρμάρινα οστεοφυλάκια που ανήγειραν οι οικογένειες Εγογιάν και Τεμπεκιτζιάν.

Στο παραλιακό μέτωπο, δίπλα από τη μαρίνα της Λάρνακας, βρίσκεται το ορειχάλκινο μνημείο της Γενοκτονίας, το οποίο υποδεικνύει το σημείο όπου χιλιάδες Αρμένιοι πρόσφυγες πρωτοπάτησαν στην Κύπρο. Κοινό έργο μεταξύ των κυβερνήσεων Κύπρου και Αρμενίας, σχεδιάστηκε από τους ΄Άγγελο Δημητρίου και Μιχαήλ Θράσου και σμιλεύτηκε από το Γεώργιο Καλακαλλά. Στις 24 Νοεμβρίου 2006 τοποθετήθηκε η θεμέλια λίθος του από τον Αρμένιο Πρόεδρο Ρομπέρτ Κοτσαριάν και τα αποκαλυπτήρια τελέστηκαν στις 28 Μαϊου 2008 από τον Κύπριο Πρόεδρο Δημήτρη Χριστόφια.

Μπροστά από το οίκημα της ΑΥΜΑ στο Στρόβολο βρίσκεται μαρμάρινος τύμβος που περιέχει λείψανα μαρτύρων που έφερε αντιπροσωπεία της Αρμενικής Νεολαίας Κύπρου από την έρημο του Ντερ Ζορ το 2001. Το μνημείο αποκάλυψε στις 28 Απριλίου 2002 ο Αρχιεπίσκοπος Βαρουζάν Χεργκελιάν.

Tweet

Share