Η μαρτυρία αυτή συνιστά μία από τις πολλές καταγραφές μαρτυριών των ελληνικών αρχών λίγο μετά την άφιξη των προσφύγων στην Ελλάδα. Ο Γεβόντ Τουριάν, ο Μητροπολίτης των Αρμενίων της Σμύρνης, διασώθηκε χάρη στη βοήθεια καθολικών κληρικών που τον έκρυψαν για ένα διάστημα και τον φυγάδευσαν. Έχουμε διατηρήσει την ορθογραφία του πρωτοτύπου.

Το πλείστον μέρος της εκθέσεως αφορά τας δηλώσεις των ξένων προξένων εν Σμύρνη και τας διαβεβαιώσεις αυτών περί της απολύτου ασφαλείας των κατοίκων εν περιπτώσει κατοχής της Σμύρνης υπό των Κεμαλικών. Οι πρόξενοι της Αμερικής, Ιταλίας, Γαλλίας και Αγγλίας ετόνισαν τούτο διαφοροτρόπως, και διαβεβαιώσεις εδόθησαν και υπό του Τούρκου Μουφτή και άλλων μεγιστάνων. Ο δε Αρχιστράτηγος του Ελληνικού Στρατού εδήλωσεν ότι ο Τουρκικός Στρατός δεν δύναται να εισέλθη εις την Σμύρνην και ότι δεν επιτρέπεται να φαντασθή τις ότι εις Κεμαλικός Στρατιώτης δύναται να εισδύση είς την πόλιν.

Νύξ άνευ Κυβερνήσεως

Την 8ην Σεπτεμβρίου 1922 (ν.η.), ημέρα Παρασκευή, νύκτα η πόλις της Σμύρνης έμεινεν άνευ Κυβερνήσεως, και όλα τα Κέντρα της Χωροφυλακής είχον εκκενωθή. Είχον παραδοθή τα ηνία της Κυβερνήσεως, ο κ. Στεργιάδης και ο κ. Χατζηανέστης είχον αναχωρήσει, όπως είχεν αναχωρήση ο Ελληνικός Στόλος, ο δε Ελληνικός Στρατός απεσύρετο προς τα μέρη του Τσεσμέ.

9η Σεπτεμβρίου 1922 (ν.η.), πρωία

Από οκτώ ήδη ημέρας, η στάσις των Τούρκων είχε μεταβληθή, μυστικά συμβούλια ελάμβαναν χώραν μεταξύ Τούρκων, οι οποίοι ήσαν διοργανωμένοι με όπλα και βόμβας. Τούτο δε εξάγεται έκ του γεγονότος ότι την πρωίαν της 9ης Σεπτεμβρίου (ν.η.), όταν ηκούσθη ότι απόσπασμα Κεμαλικού Στρατού ευρίσκετο είς τα προάστεια της Σμύρνης, ο τουρκικός όχλος, οπλισμένος καθ’ όλα, κατήλθεν είς την αγοράν. Την αυτήν πρωίαν, διαβάται τινές, οίτινες συνήντησαν τους Τούρκους αυτούς, επληγώθησαν και άλλοι εφονεύθησαν. Τουρκικά μικρά αποσπάσματα ήρχισαν να εισέρχονται είς την Σμύρνη την 10ην πρωϊνήν ώραν της αυτής ημέρας, και το γεγονός τούτο περισσότερον ενεθάρρυνεν και παρεκίνησεν τον τουρκικόν όχλον, όστις, αναφανδόν και δι’ απειλών, διέσχιζε τάς οδούς με σημαίας. Ο αυτός όχλος κατόπιν επετέθη κατά της αρμενικής συνοικίας. Οι πυροβολισμοί εσυνεχίσθησαν ολίγα λεπτά, και ένεκα αυτής της απελπιστικής στάσεως, πολλοί Αρμένιοι ήλθον να εύρουν άσυλον εις το περίβολον της Αρμενικής Εκκλησίας Αγίου Στεφάνου.

Η εισβολή των Κεμαλικών είς την Σμύρνην

Ο Κεμαλικός Στρατός εισήλθεν νικηφόρος την πρωίαν του Σαββάτου είς τας 10.30 (9 Σεπτεμβρίου ν.η.) και εχαιρετίσθη υπό των διαφόρων στοιχείων επί της προκυμαίας ευρισκομένων και υπό των σφυριγμών των εν τω λιμένι ευρισκομένων πλοίων. Η παρέλασις του Τουρκικού Στρατού ήρχισεν από την Πούνταν ίνα φθάση μέχρι τους Στρατώνας. Μεταξύ των Τούρκων στρατιωτών υπήρχεν και πολλοί Έλληνες στρατιώται και αξιωματικοί αιχμάλωτοι.

Λεηλασίαι, σφαγαί και ατιμώσεις

Η αρμενική συνοικία είχεν ήδη αντιληφθεί τον κίνδυνον, και εσήμανε ό κώδων του κινδύνου. Οι Τούρκοι επεριφέροντο είς τάς οδούς της Αρμενικής Συνοικίας είς διάφορα σώματα, οι δε Αρμένιοι απεσύρθησαν είς τάς οικίας των. Ο τουρκικός όχλος διά της βίας εισήρχετο είς τάς οικίας των Αρμενίων και υποχρέωνε τους κατοίκους των να παραδώσουν τα χρήματά των είς αυτόν. Εις τάς διαφόρους γωνίας της συνοικίας ύσταντο Κεμαλικοί στρατιώται και αστυνομικοί κλητήρες, οίτινες κακομεταχειρίζοντο τους Χριστιανούς διαβάτας και αφαιρούσαν απ’ αυτούς παν ό,τι είχον πολύτιμον είς χρήματα και είς κοσμήματα. Οι Εβραίοι ήσαν κατ’ αρχάς απηλλαγμένοι τοιούτων αυθαιρέτων πράξεων.

Την νύκτα εκείνην του Σαββάτου, αί ελληνικαί συνοικίαι των άκρων της πόλεως (επάνω ενορία Αγίου Βουκόλου, Αγίου Κωνσταντίνου και Αγίου Νικολάου), ως και αί αρμενικαί συνοικίαι της Aρμενιάς, του Καρατάς και του Κορδελιού, έπεσαν θύματα της πυρκαϊάς αγριότητος, και εντός των συνοικιών τούτων ήρχισε η σειρά των ακατανόμαστων κεμαλικών φρικαλεοτάτων. Αί οικίαι ελεηλεατούντο, τα έπιπλα αυτών μετεφέροντο είς τουρκικάς οικίας υπό Τούρκων γυναικών και ανδρών. Οί δε Αρμένιοι και Έλληνες κάτοικοι εφονεύοντο, και πολλαί δε παρθένες και γυναίκες υπέστησαν ατιμώσεις υπό Τούρκων στρατιωτών. Ούκ ολίγας έξ αυτών διά της βίας τάς έσυραν είς τα τουρκικά χαρέμια, άλλαι δε θύματα ανηθίκων πράξεων εγκαταλείφθησαν είς τάς οδούς. Η αρμενική συνοικία εντός της οποίας εκατοίκουν μερικοί Εβραίοι εγκαταλείφθη υπ’ αυτών ένεκα της μη υπάρξεως ασφαλείας εν τη συνοικία ταύτη.

Την αυτήν ημέραν μετά μεσημβρίαν, η σφαγή έλαβε μεγαλυτέρας διαστάσεις, όπως και η λεηλασία και αί δηώσεις. Κατά τας 3 μ.μ., πυρκαϊά εξερράγη είς την άκραν της αρμενικής συνοικίας εντός μιας αρμενικής οικίας κειμένης παραπλεύρως τουρκικής κατοικίας. Το Πυροσβεστικόν Σώμα, το οποίον εσυνοδεύετο και υπό Άγγλων πεζοναυτών, ήλθεν και κατέσβησεν την πυρκαϊάν ταύτην. Από την νύκτα της Κυριακής μέχρι πρωΐας εσυνεχίσθησαν αί τουρκικαί φρικαλεότητες, και εξηκολούθησαν αυταί μέχρι της 11ης Σεπτεμβρίου 1922 (ν.η.), ημέρα Δευτέρα. Η κινητή περιουσία των Αρμενίων μετεφέρετο διά κάρρων. Κατά την πρωΐαν της Δευτέρας, η πυρκαϊά εξερράγη έκ της ιδίας οικίας όπου εξερράγη και προηγουμένως, και οι πυροσβέσται πάλιν φθάσαντες εγκαίρως κατέσβησαν ταύτην.

Την 12ην Σεπτεμβρίου (ν.η.), ημέραν Τρίτην, το πλείστον μέρος των αρμενικών οικιών της αρμενικής συνοικίας είχον εκκενωθή, λεηλασίας ένεκεν, και εντός πλείστων των οικιών τούτων είχον φονευθή από ενός μέχρι 4 Αρμενίων. Το αυτό συνέβη και είς τάς αρμενικάς συνοικίας του Καρατάς και του Κορδελιού, όπως και είς τάς οικίας των προαστείων. Μεταξύ των φονευθέντων Αρμενίων συμπεριλαμβάνονται γέροντες, γυναίκες, ως και ανήλικα τέκνα, και έκ των πρώτων θυμάτων της τουρκικής θηριωδίας ήτο και ο κ. Ναζαρέτ Ναρσεσιάν, πρώην πρόεδρος της αρμενικής κοινότητας έν Σμύρνη και γνωστός νομομαθής. Μετ’ αυτού εφονεύθησαν η σύζυγος και η θυγατέρα αυτού.

Η λεηλασία της αγοράς

Από την πρώτην ημέραν της εισβολής των Κεμαλικών είς Σμύρνην ήρχισεν η λεηλασία των εμπορικών καταστημάτων, υπό του τουρκικού όχλου και υπό των Τούρκων στρατιωτών. Η λεηλασία ήρχισεν από τα αρμενικά καταστήματα των Σιβρασαριάν, Κοτζαμανιάν, Αζναβοριάν, Ιλικτζιάν, Μπακιρτζιάν και λοιπών. Μεταξύ τούτων υπήρχον καταστήματα πλήρη εμπορευμάτων μανιφατούρας και υφασμάτων αξίας περίπου είς έκαστον τούτου 100 και 150 χιλιάδων λιρών αγγλικών. Οι διοργανωμένοι άνευ ληστεία επεξετάθη είς τα ελληνικά και ευρωπαϊκά καταστήματα, όπου αί ζημίαι ήσαν επίσης κολοσιαίαι, και μεταφέρθησαν αυτά είς τουρκικάς και ευρωπαϊκάς συνοικίας. Μέχρι την ημέρα της Τρίτης 12ης Σεπτεμβρίου (ν.η.), ολόκληρος η αγορά είχεν λεηλατηθή υπό των Τούρκων.

Η άμυνα εντός της Αρμενικής Εκκλησίας

Η Αρμενική Εκκλησία του Αγίου Στεφάνου, ωραία, επιβλητική, με τον θαυμάσιον θόλον της και με 33 μαρμαρώνας, είναι μοναδική είς το είδος της είς την Μικράν Ασίαν. Πέριξ της εκκλησίας υπάρχει αρχαίον νεκροταφείον, κήπος, διάφορα κτίρια, όπως η Αρχιεπισκοπή, και το όλον περιστοιχίζεται δι’ ενός τοίχου. Δια να εισέλθη κανείς εντός του περιβόλου υπάρχουν μόνο δύο θύραι.

Είναι εντός αυτής της εκκλησίας όπου είχαν εύρη άσυλον περίπου 8.000-9.000 Αρμένιοι και Έλληνες της Κιλικίας πρό ενός περίπου έτους, κατόπιν της εισβολής του Κεμάλ είς την επαρχία εκείνην. Εν εξαιρέση τα προξενικά κτίρια, όλα τα άλλα ιδρύματα, σχολεία και εκκλησίαι όπου είχον εύρει άσυλον πολλοί έκ των κατοίκων έγιναν αντικείμενον επιθέσεως έκ μέρους των Τούρκων, οι οποίοι έσπασαν τάς θύρας, εισήλθον εντός αυτών, όπου ελεηλάτησαν, παραβίασαν την τιμήν των νεανίδων, εφόνευσαν και διέπραξαν εγκλήματα παντός είδους. Από την πρώτην στιγμήν της εισβολής των Τούρκων έγιναν επιθέσεις κατά της Αρμενικής Εκκλησίας. Αί επιθέσεις αυταί ήσαν καθ’ όλα σοβαραί.

Την 10ην Σεπτεμβρίου (ν.η.), ημέραν Κυριακήν, αποπειράθησαν να γίνουν κάτοχοι της Αρμενικής Εκκλησίας, αλλά άνευ επιτυχίας. Ο στρατός ενισχύθη κατόπιν υπό του τουρκικού όχλου, και αί επιθέσεις επιδεινώθησαν. Αλλά απέτυχον, διότι αί θύραι ήσαν καλώς κλεισταί, διότι όπισθεν των θυρών οι Αρμένιοι εφρουρούσαν παντοιοτρόπως αυτάς, και ίνα εκφοβήσουν τον τουρκικόν όχλον και απομακρύνουν αυτόν, μερικοί νέοι εντός του περιβόλου της εκκλησίας επυροβολούσαν είς τον αέρα. Αλλά τούτο δεν απεθάρρυνε τους Τούρκους, οι οποίοι κατά την εσπέραν της ιδίας ημέρας επεχείρησαν νέας και αγριοτέρας επιθέσεις, ρίπτοντας βόμβας εντός του προαυλίου της εκκλησίας, όπου ήσαν συγκεντρωμένοι οι Αρμένιοι.

Το πλήθος ήρχισεν ν’ ανησυχή διά την ύπαρξίν του, και κώδωνες της εκκλησίας ανήγγειλαν είς τον κόσμον τον επικείμενον κίνδυνον. Αί ριπτόμεναι υπό των Τούρκων χειροβομβίδαι επλήγωσαν έναν ιερέα, μίαν νέαν και ένα παιδί. Ίνα σωθούν οι 8.000 Χριστιανοί οι οποίοι ήσαν συγκεντρωμένοι είς τον αυλόγυρον της εκκλησίας, επτά ιερείς, ο Διευθυντής του Αρμενικού Ορφανοτροφείου κ. Οννίκ Τατεσιάν και ο κ. Μποδοσιάν έκαμον δύο γραπτάς εκκλήσεις είς αγγλικήν και γαλλικήν γλώσσαν προς τον Αμερικανόν και Γάλλον Πρόξενον και εκλιπάρησαν την μεσολάβησίν των. Αλλά αί εκκλήσεις αυταί δεν έφερον κανέν’ άμεσον αποτέλεσμα.

Κατά την ψυχολογική στιγμήν των επιθέσεων, διήρχετο επ’ αυτοκινήτου ο αιδ. Δον Σκαλιαρίνι, Ιταλός ιερεύς, όστις με τόσην αυτοθυσίαν ειργάσθη υπέρ των Χριστιανών. Προς τον Σκαλιαρίνι ομιλεί ο κ. Τατεσιάν επί του ανωγείου της Αρχιεπισκοπής και κάμει έκκλησιν είς τα φιλανθρωπικά αισθήματά του «να σωθή ο κόσμος εκείνος ο οποίος είχε εύρη άσυλον είς την Αρμενικήν Εκκλησίαν, μεταξύ του οποίου αριθμούνται 2.000 ανήλικα τέκνα».

Ο ευγενέστατος ιερεύς εμεσολάβησεν, και η μεσολάβησίς του είχεν ως αποτέλεσμα να σταματήσουν αί τουρκικαί επιθέσεις, και έτσι οι πρόσφυγες διήλθον μίαν νύκταν κάπως ησυχιώτερα. Η Μικτή Επιτροπή θα εκανόνιζε την επαύριον τα της εκκενώσεως της εκκλησίας υπό των Αρμενίων. Την επαύριον, κατά την 9ην π.μ., έφθασεν είς την Αρμενικήν Αρχιεπισκοπήν η έν λόγω Μικτή Επιτροπή αποτελούμενη εκ δύο Ιταλών ιερέων, δύο Ιταλών ναυτών και εξ ενός Τούρκου αξιωματικού.

Οι όροι των Αρμενίων ήσαν οι εξής: 1ον) Άνδρες και γυναίκες να εξέλθουν της εκκλησίας ανάμικτοι. 2ον) Τα όπλα των Αρμενίων να μείνουν εντός της εκκλησίας. 3ον) Η διαγωγή των Αρμενίων να θεωρηθή ως δικαιολογημένη. 4ον) Σεβασμός προς τα ιερά τεμένη των Αρμενίων.

Οι όροι αυτοί έγιναν αποδεκτοί, και η έξοδος διήρκεσε μέχρι εσπέρας, καθ’ ότι εγένετο υπό την ηγεσίαν Λατίνων κληρικών. Κατά την διάρκεια αυτής της εξόδου εληστεύοντο οι Αρμένιοι υπό των Τούρκων στρατιωτών, τους αφαιρούντο τα χρήματα και πολλά ενδύματα, υπό τα όμματα των Λατίνων κληρικών και Ιταλών ναυτών, οι οποίοι ήσαν ανίκανοι να προφθάνουν είς όλα. Εκτός των αλόπων, συνελήφθησαν και πολλοί και μετεφέρθησαν είς τον στρατώνα. Η Αρμενική Εκκλησία εκκενώθη ολοτελώς μέχρι τάς 6 μ.μ.

Και αμέσως κατόπιν, οι Τούρκοι εγένοντο κάτοχοι της μεγαλοπρεπέστατης εκκλησίας του Αγίου Στεφάνου, με τα πολυτιμότατα κειμήλια, με αδαμαντοστόλιστους σταυρούς και διάφορα άλλα χρυσά και αργυρά αντικείμενα, μεταξωτάς τάπητας κ.λπ., ως και του Αρμενικού Γυμνασίου Αγίου Μεσρόμπ μετά της βιβλιοθήκης αυτού, με άνω των 10.000 τόμων, ως και του Μεγάρου της Αρχιεπισκοπής.

Η γενική πυρκαϊά

Κατά την 13ην Σεπτεμβρίου (ν.η.), ημέραν Τετάρτη, Τούρκοι κήρυκες περιφέροντο είς τάς οδούς της αρμενικής συνοικίας και μεγαλοφώνως ειδοποιούν τους Τούρκους ότι δέον να εξέλθουν και να απομακρυνθούν των αρμενικών οικιών.

Κατόπιν του κηρύγματος τούτου, περί τάς 3 μ.μ. εξερράγη πυρκαϊά εκ μιας αρμενικής οικίας. Και την φοράν ταύτην έφθασαν οι πυροσβέσται αλλά άνευ των Άγγλων ναυτών, καθ’ ότι ο Άγγλος ναύαρχος είχε ανάγκην τούτων. Η πυρκαϊά δεν περιορίσθη την φοράν ταύτην, και επεξετάθη, και ολόκληρον τετράγωνον οικιών εκάη, συμπεριλαμβανομένων 30-40 οικιών, 10 καταστημάτων, 1 ξενοδοχείου και 1 εργοστασίου οινοπνευμάτων, τα οποία όλα ευρίσκοντο παρά τον Σταθ. Βασμαχανέ εν τη αρμενική συνοικία. Σχεδόν ταυτοχρόνως, πυρκαϊά εξερράγη εντός του τυπογραφείου Μαμουριάν κείμενον προς νοτιοδυτικόν μέρος της αρμενικής συνοικίας, και τρίτη πυρκαϊά εκ της οικίας της Μαρή Σιμονιάν παραπλεύρως της Αρμενικής Λέσχης, και τέταρτη πυρκαϊά εκ της οικίας της Δίδας Τακουή Χαντζιάν. Είναι αναμφισβήτητον ότι η πυρκαϊά ετέθη υπό των Τούρκων. Κατά την νύκτα της Τετάρτης, η Αρμενική Συνοικία εκαίετο από διάφορα σημεία, και αί προσπάθειαι των πυροσβεστών εξουδετερούντο υπό των πυροβολισμών ως εδοκίμαζον εκ μέρους των Τούρκων στρατιωτών.

Οι Τούρκοι κακοβούλως κατηγόρησαν τους εν τη εκκλησία συγκεντρωμένους Αρμενίους διά το τελευταίον τούτο γεγονός, αλλά η κατηγορία αυτή είναι εντελώς αβάσιμος, καθ’ ότι η Αρμενική Εκκλησία είχε εκκενωθή 24 ώρας προηγουμένως και ευρίσκετο υπό την κατοχήν των Τούρκων.

Σχεδόν ταυτοχρόνως εξερράγη και πυρκαϊά εκ της αγοράς, και εκαίοντο τα μεγάλα εμπορικά καταστήματα του Αγίου Γεωργίου τα οποία προηγουμένως είχον λεηλατηθή. Οι Τούρκοι απεπειράθησαν να επεκτείνουν την πυρκαϊάν και εις την συνοικίαν Πασμαλάνων. Είς το μέρος αυτό ευρίσκοντο το Αρμενικόν και Αμερικανικόν Σχολείον, όπου είχον συγκεντρωθή χιλιάδων πλήθος Ελλήνων και Αρμενίων. Πριν καταστραφούν τα σχολεία ταύτα, Τούρκοι στρατιωτικοί έθεσαν πυρ είς το φωτογραφείον Δεοκμετζιάν, την οικίαν του κ. Μαδανιάν, το χάνι του κ. Παντελιάν, τάς οικίας των κ.κ. Καβαλτζιάν, Χουρδαβατεζιάν, ούτως ώστε τα έν λόγω σχολεία έμειναν εκτεθειμένα είς τάς φλόγας των πυρποληθέντων πέριξ αυτών οικιών. Επίσης, Τούρκοι στρατιώται έθεσαν πύρ είς τάς μικράς οικίας τάς ευρισκομένας παραπλεύρως του Αρμενικού Σχολείου.

Η διευθύντρια του Αμερικανικού Σχολείου έβλεπον ταύτα μετά φρίκης και άφιξις των Αμερικανών ναυτών, έσωσαν αυτήν και τους καθηγητάς, και υπό την προστασίαν των ναυτών εξήλθον της αιθούσης του σχολείου η Αμερικανίς διευθύντρια και αί μαθήτριαι προς το μέρος της προκυμαίας. Ταυτοχρόνως εξήλθον της Αρμενικής Σχολής Χριψιμιάν μαθήτριαι και ο εκεί συγκεντρωμένος κόσμος και οδηγήθησαν και αυταί προς την προκυμαίαν.

Το Αμερικανικόν Σχολείον και η Αρμενική Σχολή είναι γειτονικά κτίρια. Οι Τούρκοι πυρποληταί δεν επεριόριζαν την δράσιν των είς τάς άνω αναφερομένας συνοικίας, αλλά επεξέτειναν αυτήν μέχρι τάς συνοικίας των Φράγκων και Ευρωπαίων, όπου είχον έβρει άσυλον χιλιάδες εντοπίων Χριστιανών κατοίκων. Διά βενζίνης ερραντίζοντο οικίαι και κτίρια προτού πυρποληθούν, το ουτοτρόπως ώστε μέχρι της πρωΐας υπολογίζεται ότι καταστράφησαν έκ της πυρκαϊάς άνω των 3.000 οικιών, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται 21 εκκλησίαι, 32 σχολεία, 5 προξενεία, 7 λέσχαι, 5 τράπεζαι, 5 νοσοκομεία, και άλλα δημόσια και ιδιωτικά ιδρύματα. Πολλοί ασθενείς οίτινες ευρίσκοντο είς τα νοσοκομεία κατά την ώραν της πυρκαϊάς εκάησαν ζώντες. Μεταξύ των καταστραφέντων κτιρίων ουδεμία υπάρχει τουρκική οικία.

Η νύξ της φρίκης

Η κολοσσιαία αυτή πυρκαϊά υποχρέωσε τους κατοίκους πανικόβλητους να τρέξουν προς την προκυμαίαν. Το θέαμα της προκυμαίας ήτο διαβολικώς αξιοθρήνητον. Όταν επλησίαζεν η πυρκαϊά πρός το μέρος της προκυμαίας, η θέσις των εκεί προσφύγων επιδεινούτο έτι περισσότερον, ευρίσκοντο μεταξύ πυρός και θαλάσσης, και το εις την απελπιστικήν ταύτην θέσιν ευρισκόμενον πλήθος διέσχιζον Τούρκοι στρατιώται οπλισμένοι. Λεηλασίαι, κλοπαί, απέρανται και ακατανόμασται πράξεις ετέθησαν είς εφαρμογήν καθ’ όλην την γραμμήν κατά των πανικόβλητων τούτων πληθυσμών. Πολυάριθμοι έκ τούτων εγκατέλειπον πάν ό,τι πολύτιμον ηδυνήθησαν να σώσουν είς χείρας των Κεμαλικών. Πολλοί εξ απελπισίας ερρίφθησαν είς την θάλασσαν, άλλοι ηυτοκτόνησαν και άλλοι ηύρον αιφνίδιον θάνατον.

Πολλοί ερρίφθησαν είς την θάλασσαν και κατέφυγον εις βασιλικά ευρωπαϊκά πλοία, τα οποία δυστυχώς δεν τους εδέχθησαν. Παρουσιάζετο μία εικών κολάσεως την περιγραφήν της οποίας αφήνω είς αρμοδιότερους απ’ εμέ. Προσθέσατε πυροβολισμόν Τούρκων ιππέων και άλλων στρατιωτών οίτινες ελευθέρως μεταχειρίζοντο την βούρδουλαν εναντίον των αόπλων προσφύγων, και θα έχετε μίαν αμυδράν σκιαγραφία.

Την νύκτα εκείνην, μόλις κατόρθωσαν τα βασιλικά ευρωπαϊκά πλοία να σώσουν μερικούς έκ των υπηκόων των, μετά των οποίων κατόρθωσαν να σωθούν και μερικοί εντόπιοι Χριστιανοί. Την επαύριον, τα ευρωπαϊκά πολεμικά έστειλαν λέμβους διά να παραλάβουν πρόσφυγας.

Συλλήψεις και αιχμαλωσία

Την πρωΐαν της Πέμπτης της 14ης Σεπτεμβρίου 1922 (ν.η.), ο κόλπος της Σμύρνης παρουσίαζε θέαμα τρομακτικόν, επί των κυμάτων έπλεον πτώματα πολυάριθμων ανθρωπίνων πλασμάτων, ως να είχον ναυαγήσει ταυτοχρόνως πολλά πλοία. Υπήρχον δε διάφοραι λέμβαι κατάμεσται από πρόσφυγας επί της θαλάσσης, αναμένοντες σωτηρίαν. Ήρχισαν να καίονται και επί της προκυμαίας ευρισκόμεναι οικίαι.

Ήρχισαν κατόπιν αι συλλήψεις, οίτινες κατέληξαν είς χονδρικάς αιχμαλωσίας. Οι στρατώνες εγέμισαν από άνδρες από 14 μέχρι 80 ετών. Εκ των συλληφθέντων, οι Τούρκοι στρατιώται και ο τουρκικός όχλος επιτίθετο και εβασάνισον ιδιαιτέρως τους Αρμενίους.

Είς τους στρατώνας εσυνεχίσθησαν αί λεηλασίαι, αί κλοπαί και τα ξυλοκοπήματα και εκβιάσεις παντός είδους εναντίον των Ελλήνων και Αρμενίων εξ ίσου. Μεταξύ των μετεφερθέντων υπήρχον γυναίκαι και κοράσια, τα οποία υπέστησαν τας χειροτέρας ατιμώσεις εκ μέρους των Κεμαλικών στρατιωτών.

Οι συλληφθέντες μετεφέρθησαν ομαδικώς κατά 3 και 4 χιλιάδες πεζή είς το Μπουνάρ Μπασή, το οποίον κείται περίπου 10 αγγλ. μίλια από την Σμύρνην. Καθ’ οδόν οι αιχμάλωτοι εδέχοντο επιθέσεις των στρατιωτών και των αξιωματικών, οι οποίοι έκαμον χρήσιν μαστιγίου και άλλου τινός χονδρού εργαλείου. Είς μίαν περίπτωσιν, οπότε η ράβδος ενός αξιωματικού έσπασεν επί της ράχης ενός ανθρώπου, κάποιος Εβραίος προσέφερεν την δικήν του χονδρήν ράβδον ίνα ο αξιωματικός συνεχίση το ξυλοκόπημα. Οι Τούρκοι ιππείς υποχρέωσαν τους αιχμαλώτους να περιπατούν τρέχοντας ως ίπποι αυτών, διά βιαίων μέσων και διά ραβδισμών. Το νερό τούς προσεφέρετο δια πληρωμής, και ευρέθησαν τινές να πληρώνουν μέχρι 7 λίρας διά ένα ποτήρι νερό.

Πολλοί δεν ηδυνήθησαν να συνεχίσουν τον δρόμον και εξέπνευσαν καθ’ οδόν, και ούκ ολίγοι, περίπου 200, εδολοφονήθησαν υπό των στρατιωτών μη δυνάμενοι να εξακολουθήσουν τον δρόμον υπό τάς αυτάς συνθήκας. Εκ των τεσσάρων ιερέων οι οποίοι εσυνόδευον μίαν ομάδαν αιχμαλώτων, μόνο είς (1) έφθασεν είς Μπουνάρ Μπασή, οι δε υπόλοιποι τρείς εδολοφονήθησαν καθ’ οδόν. Άλλος δε έγινεν θύμα αγρίας επιθέσεως, έκ μέρους ενός Τούρκου, ο οποίος έκαμε χρήσιν σιδηρού βαρυτάτου εργαλείου, με το οποίον έθραυσε το κρανίον του θύματός του. Το αυτό έλαβον χώρα καθ’ οδόν. Υπήρχον δε καθ’ οδόν αρπαγαί νεανίσκων, ως π.χ. η περίπτωσις του Στεπάν Κιολεγιάν, νεανίου 16 ετών, ον ο πατήρ του έτρεξε ματαίως να σώση. Ο Στεπάν Κιολεγιάν άνηκε είς μίαν πολύ καλήν οικογένειαν της Μαγνησίας.

Κατά το διάστημα του ταξιδίου 2 1/2 ωρών, μίαν φοράν εσταμάτησαν οι πρόσφυγες, και τούτον επί τω σκοπώ γενικής λεηλασίας. Εκράτησαν τους αιχμαλώτους επί τρείς ημέρας είς το ύπαιθρον άνευ τροφής. Πολλοί έκ των νέων υπέστησαν τάς ανηθίκους επιθέσεις των Τούρκων στρατιωτών. Κατά μεταγενεστέραν διαταγήν, μερικοί λίαν ηλικιωμένοι και ανήλικοι επεστράφησαν κατόπιν είς Σμύρνην, οι δε νέοι οδηγήθησαν είς Μαγνησίαν. Υπολογίζεται ότι 60.000-65.000 νέοι ηχμαλωτίσθησαν και των οποίων η τύχη είναι λίαν αβέβαιος. Καθ’ ήν στιγμήν μετεφέροντο είς Μερσινλή ο άρρεν πληθυσμός, ως άνω ελέχθη, και εκατοντάδες γυναίκες και κοράσια διά σκοπούς ασέλγειας και ληστεύσεως. Αι γυναίκες οίτινες είχον οδόντας χρυσάς αφαιρούσαν οι Τούρκοι ταύτας διά τρομερών βασανιστηρίων. Είς άλλας δε έκοπταν τα δάκτυλα ίνα αφαιρέσουν τα δακτυλίδια.

Άδειαν αναχωρήσεως των Χριστιανών διά το εξωτερικόν

Δυνάμει της αποφάσεως της Τουρκικής Κυβερνήσεως της 15ης Σεπτεμβρίου (ν.η.), άνδρες και γυναίκες λίαν προχωρημένης ηλικίας εδικαιούντο να εγκαταλείψουν την πόλιν μέχρι 30ής Σεπτεμβρίου (ν.η.) διά το εξωτερικόν. Η προθεσμία κατόπιν επεξετάθη. Η Αμερικανική Ανατολική Εταιρεία της Περιθάλψεως κατέβαλεν μεγάλας προσπαθείας επί τω σκοπώ διασώσεως των προσφύγων. Επί τω σκοπώ τούτω διέθεσεν 2-3 πλοία από της 22ας Σεπτεμβρίου μέχρι 30ής Σεπτεμβρίου (ν.η.), και μετεφέρθησαν χιλιάδας προσφύγων είς Μυτιλήνην, Χίον και αλλαχού. Έφθασαν δε ούτως κακήν κακώς στερουμένων μέσων συντηρήσεως, καθ’ ότι και την τελευταίαν στιγμήν της αναχωρήσεως εληστεύθησαν παρά των Κεμαλικών στρατιωτών, οίτινες τους υπέβαλον είς σωματικήν έρευναν ίνα τους αφαιρέσουν πάν ίτοι πολύτιμον είχον.

Το μαρτύριον του αδελφού έν Χριστώ Μητροπολίτου Σμύρνης Χρυσοστόμου

Την 9ην Σεπτεμβρίου (ν.η.), ημέραν Σάββατον, επί τη ευκαιρία της αφίξεως των Κεμαλικών έν Σμύρνη, ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος, συνοδευόμενος υπό δύο προυχόντων κ. Ν. Τσουρουκτζόγλου και ενός άλλου, μετέβη είς τον Γενικόν Στρατ. Διοικητήν Στρατηγόν Νουρεδίν Πασάν ίνα του ευχηθή το ως ………... Όστις εσύστησεν είς τον Μητροπολίτην 1ον) όπως οι Έλληνες κάτοικοι παραδώσιν είς την Κυβέρνηση τα όπλα των, 2ον) οι Έλληνες στρατιώται να παραδοθώση είς τον Στρατώνα, 3ον) να είναι ήσυχοι καθ’ όλα και να επιδοθούν είς τάς ειρηνικάς των εργασίας. Άμα ο Μητροπολίτης επέστρεψεν είς την Μητρόπολιν, έκαμε δημοσίας δηλώσεις συμφώνως των ανωτέρω συστάσεων.

Δύο ώραι κατόπιν, στρατιώται οίτινες με αξιωματικόν επί κεφαλής παρουσιάσθησαν είς τον Μητροπολίτην και τον διατάσσουν να παρουσιασθή εκ νέου είς τον Νουρεδίν Πασάν.

Ο Σεβασμιότατος, συνοδευόμενος υπό των ως άνω αναφερομένων προυχόντων, βαίνων είς το Διοικητήριον κατά τας 6:30 μ.μ., όπου είχε συγκεντρωθή μέγας τουρκικός όχλος. Επληροφορήθην ότι ο Νουρεδίν έν πρώτοις επέπληξε τον Μητροπολίτην και τους συνοδούς του ισχυριζόμενος ότι τούτοι επροξένησαν μεγάλας ζημίας είς τους Τούρκους της Σμύρνης, και ότι ό όχλος ζητεί δικαιοσύνη διά ταύτα. Κατόπιν τούτου, ο Νουρεδίν τούς παραδίδει είς την οργήν του όχλου, είς χείρας των οποίων υπέστησαν τρομερά μαρτύρια, των οποίων αί λεπτομέριαι είναι γνωσταί, και εξέπνευσαν.

-----------------------------

Ο επίλογος της εκθέσεως ταύτης αφορά τον τρόπον με τον οποίον εξασφαλίσθη η αναχώρησις του Μητροπολίτου κ. Τουριάν έκ Σμύρνης, μέσω του καθολικού κλήρου, όστις τον έκρυψεν ημέρας τινάς, και χάριν είς την μεσολάβησιν του Γάλλου Προξένου μετεφέρθη επί γαλλικού πολεμικού πλοίου Edgar Quiniet, φθάσας είς Αθήνας σώος.

Εν Αθήνα, την 3η Νοεμβρίου 1922 (ν.η.)

Tweet

Share