Συλλογική μνήμη μέσα από τις παλιές φωτογραφίες

Στο πρότζεκτ «Tracing Back» αναλύεται η σχέση της φωτογραφίας με το χρόνο.

Ένα οικογενειακό άλμπουμ είναι κάτι παραπάνω από σκόρπιες φωτογραφίες στιγμών.

Είναι ένας ιστός από διηγήσεις και εμπειρίες. Έτσι τα οικογενειακά αρχεία γίνονται
φορείς συλλογικής μνήμης αλλά και της αρμενικής ταυτότητας.

Της Αρμενουή Κασπαριάν Σαραϊδάρη *
Απρίλιος - Ιούνιος 2015, τεύχος 85

Υπολογίζεται ότι τη δεκαετία του 1920 η Ελλάδα υποδέχθηκε πάνω από 80.000 Αρμένιους πρόσφυγες, τόσο από τα χερσαία όσο και από τα θαλάσσια σύνορά της. Το ταξίδι και η ζωή της αρμενικής προσφυγιάς αποτυπώνεται σε αναρίθμητες φωτογραφίες, τις οποίες βρίσκει κανείς σε δημόσια αρχεία και σε προσωπικές συλλογές. Στην έρευνα και στην πρακτική μου ως φωτογράφος χρησιμοποιώ αρχειακές φωτογραφίες για να προσεγγίσω την εμπειρία της αρμενικής διασποράς από μια σημερινή σκοπιά. Στο πρότζεκτ «Tracing Back» ανατύπωσα φωτογραφίες από το οικογενειακό μας αρχείο και επιχείρησα να τις εντάξω στο περιβάλλον, σε τοποθεσίες όπου έζησε η οικογένεια του πατέρα μου και άλλοι Αρμένιοι πρόσφυγες, οι οποίοι έφτασαν στην Ελλάδα στις αρχές του προηγούμενου αιώνα. Τα κάστρα της Θεσσαλονίκης, τα προσφυγικά μαγαζιά στην ΄Ανω Πόλη, το Αρμενοχώρι, τα ταμπάκικα στη Λάρισα είναι κάποιες από τις περιοχές που φιλοξένησαν μεγεθυμένες ανατυπώσεις οικογενειακών φωτογραφιών, ώστε να υλοποιηθεί αυτό το πρότζεκτ. Η ιδέα γεννήθηκε από την ανάγκη να συνδέσω το οικογενειακό μας φωτογραφικό αρχείο και τις ιστορίες που φέρει με το σήμερα. Η μέθοδος μου ήταν απλή: ανατύπωσα φωτογραφικά αντίγραφα, τα εγκατέστησα σε διαφορετικές τοποθεσίες και τα φωτογράφισα.

Η πρώτη φωτογραφία (φωτ.1) είναι τραβηγμένη στο ερειπωμένο πλέον κέντρο του Αρμενοχωρίου. Δείχνει μια ομαδική φωτογραφία Αρμενίων, εκ των οποίων ένας άντρας στα δεξιά ποζάρει κρατώντας μια αρμενική εφημερίδα. Σήμερα, αν επισκεφθεί κάποιος το Αρμενοχώρι στη Δυτική Θεσσαλονίκη θα βρει ελάχιστους κατοίκους και πιθανότατα κανέναν Αρμένιο. Τα δείγματα ζωής που φαίνονται στην εικόνα ανήκουν σε σύγχρονους μετανάστες και πρόσφυγες που βρίσκουν εκεί προσωρινό καταφύγιο. Αντίστοιχη είναι και η εικόνα που τραβήχτηκε κοντά στα Βυζαντινά τείχη της Θεσσαλονίκης (φωτ.2) και αναβιώνει μια παλιά φωτογραφία προσφύγων τραβηγμένη σε έναν καταυλισμό.

(φωτ.2)

Τα ερείπια από τα σπίτια που φαίνονται στην εικόνα είναι κάποια από τα προσφυγικά της ΄Ανω Πόλης, τα οποία κάποτε φιλοξένησαν εκατοντάδες Αρμενίους και πλέον τελούν υπό κατάληψη από σύγχρονους μετανάστες και πρόσφυγες. Λίγο πιο πέρα, στο ρημαγμένο εμπορικό μαχαλά της ΄Ανω Πόλης, υπό τους ήχους της λατέρνας ξαναζωντάνεψε μια φωτογραφία που απεικονίζει τη συγκέντρωση μιας παρέας ανδρών (φωτ.3).

Το ίδιο καθημερινή και ανεπιτήδευτη ήταν και η φωτογραφία του τεχνίτη με το σκύλο του που αναβίωσε στα κατάλοιπα των κτισμάτων στο Αρμενοχώρι (φ.4).

(φωτ.3)

Φωτογραφίες με πιο προσωπικό περιεχόμενο είναι αυτές που τραβήχτηκαν στη Λάρισα. Εκεί ένα οικογενειακό πορτρέτο επέστρεψε στην αυλή που τραβήχτηκε πριν χρόνια, στα ταμπάκικα της Λάρισας (φωτ.5) και μια φωτογραφία οικογενειακής γιορτής κρεμάστηκε στην κλειστή πλέον πόρτα του σπιτιού (φωτ.6). Πρόκειται για φωτογραφίες που γνωρίζω από πρώτο χέρι, για τις οποίες είχα την ευκαιρία να μάθω την ιστορία τους, είτε από τα ίδια τα εικονιζόμενα πρόσωπα, είτε από άτομα που γνώριζαν τους εικονιζόμενους.

(φωτ.4)

Ξεφυλλίζοντας κανείς φωτογραφικά άλμπουμ και ανακατεύοντας σκόρπιες φωτογραφίες κρυμμένες σε κουτιά και συρτάρια έρχεται αντιμέτωπος με στιγμές που παρήλθαν. Αυτή είναι άλλωστε εξ ορισμού η σχέση της φωτογραφίας με το χρόνο: κάθε εικόνα φέρει εγγεγραμμένη πάνω της μια στιγμή του παρελθόντος, είτε ένα κλικ, είτε γενιές πίσω. ΄Ομως ένα οικογενειακό άλμπουμ είναι κάτι παραπάνω από σκόρπιες φωτογραφίες στιγμών που πέρασαν. Είναι ένας ιστός από διηγήσεις και εμπειρίες. Κάποιες μένουν ζωντανές στο πέρασμα του χρόνου και άλλες χάνονται και εντάσσονται σε γενικότερες μνήμες του παρελθόντος. Η χρονική, χωρική και γενεαλογική μας απόσταση από το εικονιζόμενο θέμα καθορίζει σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τα νοήματα που κουβαλά μια φωτογραφία. Ας συγκρίνουμε μια φωτογραφία της παιδικής μας ηλικίας με μια των προηγούμενων γενεών και ας θέσουμε ερωτήματα όπως πότε και πού τραβήχτηκε η φωτογραφία και φυσικά ποιο ή ποια είναι τα εικονιζόμενα πρόσωπα. Στην πρώτη περίπτωση, πιθανόν να μην μπορέσουμε να απαντήσουμε με ακρίβεια σε όλα τα ερωτήματα, αλλά κάθε απάντησή μας έχει αναφορές σε προσωπικές μνήμες ή σε πληροφορίες που αποκτήσαμε από άμεσα σχετιζόμενα πρόσωπα. ΄Οσο απομακρυνόμαστε από τη στιγμή της δημιουργίας της φωτογραφίας οι απαντήσεις μας στηρίζονται εξ' ολοκλήρου σε εμπειρίες άλλων και αναφερόμαστε πλέον σε μεταφερόμενες μνήμες. Σταδιακά τόσο οι προσωπικές-άμεσες, όσο και οι μεταφερόμενες-έμμεσες μνήμες μας σε σχέση με τις οικογενειακές φωτογραφίες φθίνουν, τροποποιούνται, αλλά και εμπλουτίζονται με εξωτερικές πληροφορίες και προσωπικές νέες εμπειρίες. Αν σκεφτεί κανείς το συγκεκριμένο ιστορικό, κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο υπό το οποίο εξετάζεται μια οικογένεια της αρμενικής προσφυγιάς μπορεί να κατανοήσει την ιδιάζουσα σημασία τέτοιων τεκμηρίων. Φωτογραφίες που στο πέρασμα του χρόνου έχασαν τη σημασία τους ως ντοκουμέντα προσωπικών εμπειριών παραμένουν σήμερα πολύτιμες απεικονίσεις της αρμενικής διασποράς.

(φωτ.5)

Σε επιστημονικές μελέτες παγκοσμίως, εξετάζοντας τα γεγονότα της Γενοκτονίας των Αρμενίων και της διασποράς γίνεται μνεία των τεκμηρίων που διασώζονται μέχρι και σήμερα. Επίσημα έγγραφα διπλωματών στο νεοσύστατο τότε τουρκικό κράτος, δημογραφικά στοιχεία, πλούσια φωτογραφικά ντοκουμέντα και εκτενείς αναφορές στο διεθνή τύπο πιστοποιούν το δράμα του αρμενικού λαού και σκιαγραφούν το ιστορικό της έλευσης των Αρμενίων προγόνων μου στην Ελλάδα. Θα ήταν αδύνατο ωστόσο να αντιληφθούμε το δράμα των Αρμενίων προσφύγων αν δεν υπήρχαν οι μαρτυρίες των επιζησάντων, οι ιστορίες για αυτούς που έχουν φύγει, οι μνήμες μιας ζωής που εγκαταλείφθηκε τόσο βίαια και οι εμπειρίες της διαβίωσης σε μία νέα πατρίδα. Η γνώση και οι μνήμες της σημερινής γενιάς βασίζονται τόσο στις δικές της εμπειρίες όσο και στα αποθέματα που κληρονόμησε από τις προηγούμενες γενιές. Μέσα από ένα διαγενεαλογικό διάλογο δημιουργείται αυτό που συχνά ονομάζεται στη βιβλιογραφία συλλογική μνήμη, μια συνεχής αναθεώρηση της μνήμης και της συλλογικής εμπειρίας μέσα από την τριβή με το παρελθόν μας. Στη διαδικασία λοιπόν της διαμόρφωσης τόσο της προσωπικής όσο και της συλλογικής μνήμης καθοριστικό ρόλο έχει η διάδραση μεταξύ των γενεών. Αυτός ο διάλογος των νεότερων και των μεγαλύτερων μελών βασίζεται όχι μόνο σε διηγήσεις και εμπειρίες, αλλά και σε αντικείμενα, έγγραφα, φωτογραφίες, ενθύμια, γράμματα κ.ά.. ΄Ετσι τα οικογενειακά αρχεία γίνονται φορείς της συλλογικής μνήμης αλλά και της αρμενικής ταυτότητας.

(φωτ.6)

Βασιζόμενη στην παρακαταθήκη της δικής μου οικογένειας επιχείρησα να κάνω το πορτρέτο της προηγούμενης γενιάς. Σε αυτές τις φωτογραφίες τα πρόσωπα συμβολίζονται στην απουσία τους από μια σύνθεση αντικειμένων που κάποτε τους ανήκαν και είναι χαρακτηριστικά της ταυτότητάς τους. Ο παππούς μου Σαρκίς Κασπαριάν γεννήθηκε στο Εσκί Σεχίρ. Το 1917 με τους διωγμούς και κατά τη μετακίνηση της οικογένειάς του προς τα Δυτικά, χάθηκε στο σιδηροδρομικό σταθμό της Κωνσταντινούπολης. Περισυλλέχθηκε με άλλα ορφανά από τον Ερυθρό Σταυρό και μεταφέρθηκε στο ορφανοτροφείο της Κωνσταντινούπολης. Κοντά σε Βρετανούς και Ιταλούς δασκάλους μυήθηκε στην τέχνη της ζωγραφικής, έμαθε μουσική και ποδόσφαιρο. Η οικογένειά του εγκαταστάθηκε στη Λάρισα και δεν σταμάτησε να τον αναζητεί. Οκτώ χρόνια αργότερα το ορφανοτροφείο της Κωνσταντινούπολης μετέφερε ορφανά σιδηροδρομικώς στην Ελλάδα, με σκοπό την επανένωση με τις οικογένειές τους. Τότε ο Σαρκίς, ο οποίος ήξερε μόνο το μικρό του όνομα, αναγνωρίστηκε και επέστρεψε στην οικογένειά του. Φοίτησε στην Σχολή Καλών Τεχνών Αθηνών μέχρι το ξέσπασμα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και έπειτα έζησε στη Λάρισα, παντρεύτηκε, έκανε οικογένεια και εργάστηκε ως ζωγράφος. Παράλληλα έκανε διακοσμήσεις σε κατοικίες και δημόσια κτίρια, επιγραφές σε καταστήματα και αφίσες για τον κινηματογράφο. Η τελευταία του δραστηριότητα ήταν πραγματικά σπάνια, καθώς τη δεκαετία του '50 στην Ελλάδα υπήρχαν μόλις 12 δημιουργοί κινηματογραφικής αφίσας.

Φωτογράφισα τον αερογράφο και τα δοχεία χρώματος που χρησιμοποιούσε, φτιάχνοντας έτσι το δικό του πορτρέτο (φωτ.7). Αντίστοιχα φωτογράφισα τα φυσίγγια και την πυρίτιδα του οπλοποιού Ζαντίκ Μαρντιροσιάν, του νονού των θυγατέρων του Σαρκίς (φωτ.8). Φωτογράφισα τον τροχό του χρυσοχόου Ονίκ Χατσεριάν ο οποίος παντρεύτηκε την αδερφή του Σαρκίς (φωτ.9). Επίσης, φωτογράφισα τα ξυράφια του Αβεντίς Αγαζαριάν και τα εργόχειρα της Χριψιμέ Αγαζαριάν, οι οποίοι πάντρεψαν την κόρη τους με τον Σαρκίς (φωτ.10-11). Οι φωτογραφίες αντανακλούν τη ζωή μετά τη διασπορά στην Ελλάδα, ενώ από το κείμενο κάποιος μπορεί να αντλήσει πληροφορίες για τις ρίζες τους αλλά και τις μεταξύ τους σχέσεις.

Ονομάτισα τις φωτογραφίες σαν να ήταν πορτρέτα με ονοματεπώνυμο, ημερομηνία γέννησης και θανάτου, επάγγελμα και τόπο γέννησης. Δημιούργησα τα πορτρέτα ανθρώπων που δεν πρόλαβα να γνωρίσω που όμως οι ιστορίες τους έμειναν ζωντανές μέχρι σήμερα.

Σκοπός μου δεν είναι να συστήσω στον κόσμο την δική μου οικογένεια, αλλά μέσα από αυτή να εκπροσωπηθεί μια ολόκληρη γενιά της αρμενικής διασποράς. Δεν είναι μόνο το πορτρέτο ενός χρυσοχόου από τη Μακεδονία ή ενός μπαρμπέρη από τα ΄Αδανα, είναι οι ιστορίες για τα χιλιάδες ορφανά όπως ο Σαρκίς, για τους αντάρτες που έμειναν πίσω, για τις μάνες, τους γιους, τις κόρες, τα εγγόνια. Για εμάς.

*Αριστεύοντας στο μεταπτυχιακό της στη φωτογραφία στο Central Saint Martins στο Λονδίνο, η Αρμενουή Κασπαριάν Σαραϊδάρη προχώρησε σε διδακτορικές σπουδές στο ίδιο ίδρυμα με υποτροφία του Βρετανικού Ερευνητικού Συμβουλίου. Φέτος βρίσκεται ως υπότροφος στη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου στην Ουάσινγκτον. Στη διδακτορική της διατριβή ερευνά τη σχέση της φωτογραφίας με τη μνήμη και τη συλλογική εμπειρία της γενοκτονίας των Αρμενίων και της διασποράς στην Ελλάδα. ΄Εως τώρα συμμετείχε σε καλλιτεχνικές εκθέσεις και επιστημονικά συνέδρια στη Μεγάλη Βρετανία, Αμερική, Κίνα, Φιλανδία, Σερβία, Ελλάδα και Κύπρο.

Tweet

Share