|
ΚΡΙΚΟΡ ΚΑΡΑΤΖΑ (1896/1897-19631)
Μια ξεχασμένη μορφή
Αγκόπ Τζελαλιάν
Ιούνιος- Σεπτέμβριος 2020, τεύχος 104
Στόχος αυτής της εργασίας είναι εν πρώτοις η ανάσυρση από τη σκόνη -ίσως κι από την τέφρα της ιστορίας της ελληνοαρμενικής κοινότητας- καλλιτεχνικών κυρίως αξιών και η ανάδειξή τους. Όχι μόνο για τη δικαίωση των έργων τους αλλά και προς παραδειγματισμό των νεότερων γενεών, ώστε να γνωρίζουν ότι δεν πατούν σε κούφιο έδαφος.
Μια απ’ αυτές τις αξίες, καταξιωμένος με το σπαθί του στη θολή εποχή της τότε Ελλάδας, είναι ο βιολιστής Κρικόρ Καρατζά -όπως ήταν γνωστός σε ελληνικούς και αρμενικούς κύκλους- γεννημένος ως Κρικόρ Καρατζιάν.
Ο πατέρας μου, καθώς και άνθρωποι κάθε τάξεως της εποχής του, ανέφεραν με δέος το όνομά του. Άλλοι θυμούνταν τις συναυλίες του με την Κρατική στον Ορφέα. Αν θέλαμε να θυμηθούμε μια δεκάδα περίπου από γνωστά στο ευρύτερο κοινό ονόματα του καιρού (Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος), θα αναφέραμε τους: Αγκόπ Παπαζιάν (φλαουτίστας, συνθέτης, μαέστρος), Κεβόρκ Γκαρβαρέντς (ποιητής, μουσικοσυνθέτης, μαέστρος), Μαρίκα Νίνου Αταμιάν (ρεμπέτισσα και μούσα του Τσιτσάνη), Ντιράν Αλεξανιάν (δίγλωσσος συγγραφέας), Αρουτιούν Μπογιατζιάν (ως χαράκτης, ή Μποντιάν ως ζωγράφος, ή Βινογιάν ως Αρμένιος ποιητής και γνώστης ελληνικής), Βαζκέν Εσαγιάν (δημοσιογράφος, ποιητής και λιμπρετίστας), Μάικλ Αλμουχανιάν (φωτογράφος), Αρίς Αγατζά (γιατρός του οθωμανικού στρατού και μετέπειτα διευθυντής φυματιολογικής κλινικής), Ζοζέφ Τερζιμπασιάν (οργανοποιός). Ας περιλάβουμε σε αυτόν τον πολύ συνοπτικό κατάλογο και προσωπικότητες από άλλους τομείς, όπως τον Εμίλ Σαράφ (Σαραφιάν- διακεκριμένος φωτογράφος), Βαχέ Αγασιάν (στέλεχος της Ολυμπιακής Αεροπορίας), Χραντ Φενερτζιάν (διευθυντικό στέλεχος της ΟΥΛΕΝ-Εταιρίας Υδάτων).
Οι προαναφερθέντες (εκτός του Εμίλ Σαράφ) ήταν όλοι αρμενοκεντρικοί και συμμετείχαν στα αμιγώς αρμενικά δρώμενα χωρίς να θεωρούν την αρμενική παράδοση «μουσειακή». Αυτή είναι και η ειδοποιός διαφορά με το σήμερα. Ένας λόγος παραπάνω για να μνημονεύσουμε το αγαπητό όνομα του Κρικόρ Καρατζά.
Για 70 χρόνια το όνομα αυτό τελούσε εν υπνώσει. Το θυμήθηκα ξαφνικά όταν, τυχαία, 2 χρόνια πριν ξεφύλλισα ένα αρμενικό περιοδικό από την Αργεντινή. Πρόκειται για το «ΝΕΡΓΚΑ» ՆԵՐԿԱՅ (Ιούλιος-Αύγουστος 1963, παρόν τεύχος 26/27), ιδρυθέν το 1961 στο Μπουένος Άιρες, σε σχήμα Α4. Το άρθρο-νεκρολογία για τον Κ. Καρατζά (σελ. 18-20) φέρει την υπογραφή «Δρ. Κ.Ο.Κ.» (Տոքտ.Գ.Օ.Գ.), παιδικού φίλου του Κρικόρ. Μετά από αρκετή έρευνα ανακαλύψαμε το πραγματικό όνομα του γιατρού που κρύβεται πίσω από τα αρχικά Κ.Ο.Κ. Πρόκειται για τον Καλούστ Καλουστιάν, γνωστό γιατρό που ζούσε στην Αθήνα, με ενεργή πατριωτική δράση, και αργότερα μετανάστευσε στην Αργεντινή. Ο κατά τ’ άλλα ικανός γιατρός και έμπειρος αρθρογράφος είναι σχετικά άμουσος και διατυπώνει εξάρσεις πατριωτισμού, μάλλον υπερβολικές. Καταλυτικό το σημείο όπου ο γνωστός βιολιστής αποφασίζει να παλιννοστήσει, με σκοπό να διαφυλάξει το αρμενικό όνομά του. Ο Καρατζιάν είχε εδραιωθεί στη συνείδηση των Ελληνοαρμενίων ως Κρικόρ Καρατζά. Κι όμως, οι καλλιτεχνικοί κύκλοι τον ήθελαν ως Γρηγόριο. Κι έτσι ξεκίνησε το ταξίδι κυριολεκτικά προς το άγνωστο, και όχι σε πολύ παραμυθένιο τόπο. Η απόφαση όμως ήταν γενναία, διότι διέσωσε την καταγωγή του, διεκρίθη και προσέφερε στην πατρίδα του, όπως ακριβώς είχαν τολμήσει και οι Ελληνοαρμένιοι Χρατς Μπαρτικιάν, Σιμόν Κιρκασαριάν, Γκαρμπίς Σουρενιάν, Χαρουτιούν Τελλαλιάν, Νιγκογός Ταχμιζιάν κ.ά.
Ο Καλουστιάν δε, μας αναφέρει το έτος γέννησης του Καρατζιάν, όμως, σύμφωνα με το κείμενο αυτό, πρέπει να είναι το 1896 ή 1897. Η ημερομηνία θανάτου του Κρικόρ Καρατζιάν, ανήμερα του Πάσχα του 1963, σύμφωνα με υπολογισμούς είναι η 14η Απριλίου.
Τέλος, η πιο ευχάριστη έκπληξη του «ΝΕΡΓΚΑ» είναι ένα μοναδικό πορτρέτο του Καρατζά να φιγουράρει σε χαρτί ιλουστρασιόν.
Και τώρα, αφού σκιαγραφήσαμε το κλίμα της εποχής, ας δούμε τη μετάφραση του άρθρου.
Κρικόρ Καρατζά
Προσφάτως απεβίωσε ο αρχιμουσικός της Συμφωνικής Ορχήστρας της Όπερας του Γερεβάν, ο αγαπητός μας Κρικόρ, ο καθημερινός σύντροφος παιχνιδιών των παιδικών μας χρόνων, σεμνός, ήπιου χαρακτήρα και άκρως ευγενικός φίλος.
Περί το 1903 με 1904 μετακομίζει από την Κωνσταντινούπολη στο κολέγιό μας στη Σμύρνη, με την αδελφή του και συμμαθήτριά μου, Γκιουλιζάρ. Μερικά χρόνια πριν (1898) είχε αρχίσει να λειτουργεί το Μεικτό Πρότυπο Κολέγιο στο προάστιό μας (στο Κορδελιό, που βρίσκεται απέναντι από τη Σμύρνη), εισάγοντας μια νέα μέθοδο εκμάθησης γερμανικής κατεύθυνσης, υπό τη διεύθυνση των Κου & Κας Κεβόρκ Ντερ Παρτόγ, σ’ ένα νεόδμητο κτίριο εφοδιασμένο με άριστο σχολικό εξοπλισμό, δωρεά στην παροικία από τους φιλεκπαιδευτικούς Αβεντίς Αβεντικιάν και Μιχράν Ιπλικτζιάν. Κατά την αρχική περίοδο διαφαινόταν μια ελπιδοφόρος προοπτική εθνικής ανάτασης στον τομέα της παιδείας. Σ΄αυτήν ακριβώς την περίοδο θυμάμαι τον Κρικόρ σε πρώιμη παιδική ηλικία, όταν ήδη ασχολείτο με το βιολί. Στο σπίτι του επικρατούσε μουσική ατμόσφαιρα, καθώς η μητέρα του ήταν μια πολύπειρη πιανίστρια, όπως και η αδελφή του η Γκιουλιζάρ και αργότερα η κόρη του.
Τα παιδικά χρόνια πέρασαν, χαθήκαμε, όμως είχα μάθει πως ο Κρικόρ σπούδαζε στο Ωδείο των Παρισίων. Μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο επέστρεψα από την Αίγυπτο στην Αθήνα, ύστερα από απουσία μερικών δεκαετιών. Κατά τη διάρκεια ενός γεύματος στο σπίτι μας, η αδελφή μου δήλωσε πως μου επιφυλάσσει μια έκπληξη και πάραυτα έφερε μέσα τον Κρικόρ από μια πλαϊνή είσοδο της τραπεζαρίας. Ήταν πράγματι μια απρόσμενη έκπληξη, αγκαλιαστήκαμε με σφοδρή νοσταλγία. Ο Κρικόρ δεν είχε χάσει την παιδική του ζωντάνια, μονάχα παραπονείτο για κάποιο τικ στο δεξί χέρι. Ήτοι, κάποιο ξαφνικό τράβηγμα στα δάχτυλά του που εμπόδιζε τις λεπτές κινήσεις του δοξαριού πάνω στο βιολί. Είπε πως είχε ξοδέψει τις οικονομίες ετών σε ιατρική περίθαλψη, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Του ’δωσα κουράγιο λέγοντάς του ότι είναι νευρικές συσπάσεις που συνήθως εξαφανίζονται έτσι όπως ήρθαν, και τόνισα πως τον περιμένω στη Σμύρνη αναρρωμένο. Πράγματι, κατά την ενθουσιώδη περίοδο της ανακωχής του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Κρικόρ επέστρεψε στη Σμύρνη εντελώς υγιής. Τότε υπέγραψε συμβόλαιο με την καλύτερη ορχήστρα της πόλης ως διευθυντής ορχήστρας (μαέστρος). Ως δεξιοτέχνης βιολιστής δημιούργησε γύρω του ένα κλίμα ενθουσιασμού κι εκτίμησης. Η αξία του είχε ήδη αναγνωριστεί από το απαιτητικό κοινό των Αθηνών, καθώς εκεί εμφανιζόταν συχνά στα Ανάκτορα ύστερα από προσωπική πρόσκληση του βασιλιά2.
Μετά την καταστροφή της Σμύρνης ο Κρικόρ κατέφυγε ξανά στην Αθήνα με τις μάζες των προσφύγων. Εκεί του ανέθεσαν τον ρόλο του πρώτου βιολιού στο Ωδείο Αθηνών, μια τιμητική διάκριση την οποία η Ελλάδα δύσκολα παραχωρεί σε κάποιον με ξενική καταγωγή. Γι΄αυτόν ακριβώς το λόγο, κατά τη διάρκεια των 30 και πλέον ετών της σταδιοδρομίας του στην Αθήνα, ελληνοποίησαν το όνομά του και τον ονόμαζαν Γρηγόριο Καρατζά. Αργότερα, υπό την πίεση μιας μερίδας υπερπατριωτών Ελλήνων, τον κατέβασαν από το βάθρο αντικαθιστώντας τον με έναν βιολιστή ελληνικής καταγωγής. Κατόπιν αυτής της μικρόψυχης απόφασης, μετά το τέλος του Β΄Παγκοσμίου Πολέμου, ο Κρικόρ πήρε την απόφαση της παλιννόστησης στην πατρίδα. Η απόφαση αυτή συνέπεσε με την οργάνωση των πρώτων καραβανιών3.
Εγώ αποτελούσα μέλος της Επιτροπής Παλιννόστησης και μια μέρα ο Κρικόρ με επισκέφτηκε για να ζητήσει τη γνώμη μου ως προς την επιστροφή στην πατρίδα του ιδίου και της συζύγου του.
Ως παλιός και οικείος φίλος, κι ως γιατρός-μάρτυς που είχε υπογράψει τη βεβαίωση γάμου τους, του είχα εμπνεύσει εμπιστοσύνη. Τον συμβούλεψα να επιστρέψει στην πατρίδα, όπου οι επικρατούσες συνθήκες θα τον ικανοποιούσαν πλήρως. Του είπα: «Πολιτικά έχεις ελπίδες, αφού δεν ανήκες ποτέ σε καμία παράταξη. Είναι σίγουρο πως δε θα προσκρούσεις σε εμπόδια». Ο Κρικόρ, ρίχνοντας μια ματιά στο μεγάλο χάρτη που στόλιζε τον τοίχο του δωματίου μου, ρώτησε πού βρίσκεται η Αρμενία. Του την έδειξα, δίνοντάς του μερικές συμπληρωματικές πληροφορίες. Στην πραγματικότητα, εκτός από τις εμπειρίες του ως βιρτουόζου, δεν είχε ασχοληθεί με τίποτε άλλο. Ήθελε να τον συνοδέψω και να τον συστήσω σε άλλους δύο εκπροσώπους της Επιτροπής4.
Ο κύριος Κουρκέν και ο σύντροφος Σέρκο Μανουκιάν, οι εκπρόσωποι της Παλιννόστησης, έδωσαν ευχάριστες απαντήσεις στα ερωτήματά του, είπαν μάλιστα ότι στην πατρίδα θα βρεθούν άτομα που θα εκτιμήσουν την αξία του, αν και οι ίδιοι δεν μπορούσαν να προσδιορίσουν εκ των προτέρων τη θέση που θα καταλάμβανε. Στην ερώτησή του αναφορικά με τη χρηματική αμοιβή που θα μπορούσε να προσδοκά, οι κύριοι εκπρόσωποι απάντησαν «πάντως τα διπλά απ’ ό,τι αμείβεσαι σήμερα». Υπολογίσαμε ότι η σύνταξη που θα έπαιρνε ο Κρικόρ μετά από 32 έτη εργασίας στον τομέα της μουσικής στην Ελλάδα θα ισοδυναμούσε με μια βδομάδα δράσεως στην Αρμενία.
Ο κύβος είχε ήδη ριφθεί. Ακολούθησαν το καραβάνι της Παλιννόστησης ο ίδιος, η γυναίκα του και η μητέρα του, μια δεξιοτέχνης πιανίστρια που εκτιμούσα από τα μικράτα μου. Έτσι, λοιπόν, τους οδήγησα αυτοπροσώπως στο βαπόρι. Θυμάμαι ότι σ’ αυτό το σημείο η μητέρα του γύρισε και μου είπε «Κι εσύ, γιατρέ, γιατί δεν έρχεσαι;».
Ο χρόνος απέδειξε ότι η δική μας πατρίδα είναι για μας τους Αρμένιους η μόνη γνήσια γη που μας δίνει την ευκαιρία για ανάπτυξη και μόρφωση. Εκεί οι ικανοί και οι άξιοι εκτιμούνται και ανταμείβονται επαξίως. Ο ξένος δεν δίνει τη δυνατότητα σε κάποιον να μεγαλουργήσει επί του εδάφους του και ούτε να πάρει διαστάσεις. Ο Καρατζιάν, μες την ίδια του τη χώρα, χωρίς να ληφθεί υπ’ όψιν πως είχε γεννηθεί στα ξένα, τον περιέφεραν θριαμβευτικά πάνω στους ώμους και συνοδεύτηκε σε διάφορες μουσικές περιοδείες. Αξιολογώντας τις ικανότητές του ανέλαβε το αξίωμα του αρχιμουσικού στη Συμφωνική Ορχήστρα της Όπερας του Γερεβάν. Απέκτησε μια ιδιόκτητη διώροφη κατοικία, ενώ όταν ασθένησε τον έστειλαν στην Κλινική Αμπαστομάν. Όπως μάθαμε, αυτά ήταν τα πλεονεκτήματα του να έχεις μια πατρίδα. Οι ακροατές του μιλούν για έναν δεξιοτέχνη βιρτουόζο και βαθύ γνώστη της μουσικής
Να σας αναφέρω πάραυτα ότι ο Κρικόρ έπαιζε από μνήμης τα πιο δύσκολα μουσικά έργα χωρίς παρτιτούρα, ενώ συγχρόνως διηύθυνε την ορχήστρα. Θα αναφέρω ένα γεγονός αποδεικτικό της εκπληκτικής του δεξιοτεχνίας: όταν άφησε την Αθήνα για την πατρίδα, πήρε μαζί του τις παρτιτούρες που είχε συλλέξει στη διάρκεια των ετών μέσα σ’ ένα σεντούκι, το οποίο δυστυχώς χάθηκε ολοσχερώς μες τα νερά του Μπατούμ. Αυτό του προξένησε βαθιά θλίψη, όμως δεν τον κατέβαλε ποτέ.
Ο Κρικόρ, ανήμερα του Πάσχα, κλείνει για πάντα τα μάτια του εξαιτίας καρδιακής προσβολής (κατά τους υπολογισμούς μας θα ήταν κάπου 66-67 ετών). Ο λαός της Αρμενίας, ως ύστατη τιμή στο άξιο τέκνο της πατρίδας, διοργανώνει με μεγαλοπρέπεια την κηδεία του. Η σορός του εκτίθεται για προσκύνημα στην αίθουσα της Κρατικής Όπερας για μια ολόκληρη μέρα. Από εκεί, συνοδεία πολυπληθούς λαού, μεταφέρεται στο κοιμητήριο.
Επί τη ευκαιρία εκφράζουμε τα συλλυπητήριά μας στην αξιότιμη σύζυγο του εκλιπόντος, τη Μάρθα, και στην αγαπητή του κόρη, ελπίζοντας πως θα διαδεχθεί επαξίως τον πατέρα της.
Δρ. Κ.Ο.Κ. (Գ.Օ.Գ.)
1. Υπολογίζουμε την ημερομηνία γέννησης με βάση την αναφορά του άρθρου πως τη χρονιά που απεβίωσε ο Καρατζάς (1963) ήταν 66 ή 67 ετών.
2. Από τα συμφραζόμενα μπορούμε να συμπεράνουμε ότι στα χρόνια 1918-1922 ο Κρικόρ Καρατζά έζησε και εργάστηκε στην Αθήνα και στη Σμύρνη, χωρίς να ξέρουμε ακριβείς ημερομηνίες των μετατοπίσεών του. Ο βασιλιάς στον οποίον αναφέρεται είναι προφανώς ο Κωνσταντίνος Α΄. (Σ.τ.Μ.)
3. Τα πρώτα καραβάνια προς την Αρμενία μέσω Μπατούμ είχαν οργανωθεί ακόμα και πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Εδώ προφανώς εννοεί τα πρώτα μεταπολεμικά καραβάνια. (Σ.τ.Μ.)
4. Η Επιτροπή Παλιννόστησης ήταν μεικτή με μέλη από την Ελλάδα και τη Σοβιετική Αρμενία. (Σ.τ.Μ.)
|
