Ηθοποιός,ποιητής, μεταφραστής και
χρονικογράφος της Γενοκτονίας των Αρμενίων

Σεργκέι Βαρτανιάν*

Μετάφραση: Γερανουή Γαζαριάν

Ο Αρμάν (Αρακέλ) Γκοτικιάν, διάσημος ηθοποιός, λαϊκός καλλιτέχνης της ΣΣΔ της Αρμενίας, καταγόταν από την Τραπεζούντα. Γεννήθηκε το 1896 και ήταν το έκτο από τα επτά παιδιά του Ανανία και της Μακρουή. Διδάχτηκε τα πρώτα γράμματα στην παραθαλάσσια κωμόπολη Ελεβί, όπου ζούσε η οικογένειά του.

Αργότερα, μένοντας με τον μεγαλύτερο αδελφό του Κεβόρκ στην Τραπεζούντα, συνέχισε τη μόρφωσή του στο Εθνικό Εκπαιδευτήριο.

Η πολυμελής οικογένειά του έζησε και αυτή τη φρίκη της Γενοκτονίας, από την οποία γλίτωσαν μόνο ο Αρμάν, η αδελφή του Βαρτουή και ο αδελφός του Κεβόρκ. Ο Αρμάν και ο Κεβόρκ, μαζί με τον φίλο τους Γαζάρ Αρουτιουνιάν (Μαγκούντς), βρήκαν καταφύγιο στο δάσος του χωριού Ζουρμελά, κοντά στην Τραπεζούντα, όπου κατοικούσαν Έλληνες και Τούρκοι. Εκεί, επί έντεκα μήνες, τους έφερνε κρυφά τροφή μια νεαρή Ελληνίδα ονόματι Ζωή.

Για να εκτιμηθεί στον βαθμό που πρέπει η ηρωική ενέργεια της Ελληνίδας, αξίζει να σημειωθεί πως το πέμπτο σημείο του επίσημου τουρκικού διαγγέλματος της 13ης Ιουνίου 1915 περί εκτοπισμού των Αρμενίων προειδοποιούσε ότι «όλοι όσοι δεν υποτάσσονται στο διάταγμα της κυβέρνησης, όσοι αποφεύγουν τον εκτοπισμό και κρύβονται εδώ και εκεί, καθώς και όσοι τους κρύβουν ή τους εξασφαλίζουν τροφή και στέγη, θα οδηγούνται ενώπιον του στρατοδικείου για απαγχονισμό».

Αλλά ακόμη και υπό την απειλή τής εις θάνατον τιμωρίας, πολλοί ήταν οι Έλληνες που έτειναν χείρα βοηθείας στους Αρμένιους. Όμως, μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα, το 1919, άρχισε στο βιλαέτι (επαρχία) της Τραπεζούντας ο διωγμός των Ελλήνων. Το τι απέγιναν η Ζωή και τα μέλη της οικογένειάς της παραμένει δυστυχώς άγνωστο.

Μετά την κατάληψη της Τραπεζούντας από τα ρωσικά στρατεύματα το 1916, ο Αρμάν Γκοτικιάν ασχολήθηκε με τη συγκέντρωση των ορφανών, συμμετείχε στην ίδρυση σχολείου-ορφανοτροφείου στο κτήριο της σχολής Κορασίδων της Τραπεζούντας και δίδαξε την αρμενική γλώσσα και ιστορία στη σχολή των Μεχιταριστών, όπου δημιούργησε τρίφωνη χορωδία από μαθητές του και διοργάνωσε συναυλίες.

Στους μαθητές του συγκαταλεγόταν και ο γεννημένος στην Τραπεζούντα και αργότερα διαπρεπής Αμερικανός συγγραφέας και λογοτέχνης Λεβόν-Ζαβέν Σουρμελιάν.

Επιπλέον, ο Αρμάν Γκοτικιάν ήταν μέλος του σώματος επιθεωρητών της Αρμενικής Επιτροπής της Τραπεζούντας.

Στις 28 Μαρτίου 1917 υπέβαλε την παραίτησή του και μετακόμισε στο Σουχούμι, κοντά στην αδελφή του.

Το 1917 δημοσίευσε στον αρμενικό τύπο της Τιφλίδας εμβριθή άρθρα αφιερωμένα στο παρελθόν και στο παρόν της επαρχίας της Τραπεζούντας, στην κοινωνική, πολιτική και οικονομική της κατάσταση, στις ανθρώπινες και υλικές απώλειες, καθώς και στις τρομακτικές αναμνήσεις επιζόντων που είχε ο ίδιος καταγράψει.

Ακόμη και τώρα, μετά από τόσα χρόνια, διαβάζοντας εκείνες τις δημοσιεύσεις του, προκαλεί έκπληξη το ότι ο υπογράφων ήταν ένας 21χρονος μόλις νέος.

Το 1918, αφού γνώρισε στο Εσεντουκί της επαρχίας της Σταυρούπολης τον ηθοποιό και σκηνοθέτη Όβι Σεβουμιάν, ο Αρμάν Γκοτικιάν περιόδευσε με τον θίασό του στις πόλεις του Βορείου και Νοτίου Καυκάσου, όπου ζούσαν πολλοί Αρμένιοι. Το 1919, με το ψευδώνυμο Α. Αρμάν, εξέδωσε στην Τιφλίδα τη συλλογή ποιημάτων του με τίτλο «Καπνισμένα Κρίνα», που είχε γράψει το διάστημα 1914-1918 στην Τραπεζούντα, στο Σουχούμι, στην Τιφλίδα και στον Βόρειο Καύκασο.

Τον ίδιο χρόνο έφυγε με τον Σεβουμιάν από το Βατούμ για Κωνσταντινούπολη. Μετά από λίγο εγκαταστάθηκε στο Παρίσι, όπου μέχρι το 1925 σπούδασε νομικά, και ύστερα, στο Πανεπιστήμιο της Σορβόνης, φιλολογία.

***

Οι φρικιαστικές αναμνήσεις της Γενοκτονίας δεν έλεγαν να επουλωθούν, και το 1924 ο Αρμάν Γκοτικιάν έγραψε το ποίημα «Το σπίτι μας»:

Δρόσισε η νύχτα - νύχτα αλωνιού -
Στο σεληνόφως, ασήμι το στάχυ…
-Μες στα λιβάδια - μνήμες πικρές -
Αντί για στάχυ φυτρώνει αγκάθι…
Στο Παρίσι, ο Γκοτικιάν εμφανίστηκε πολλές φορές μπροστά σε Αρμένιους θεατρόφιλους, συνεργάστηκε με την Αρμενική Δραματική του Παρισιού, ενώ το 1932 ίδρυσε το Αρμενικό Λαϊκό Θέατρο. Μακριά από την πατρίδα, ο ξενιτεμένος και απελπισμένος καλλιτέχνης δεν μπορούσε να ξεχάσει το σπίτι του, τη σκοτωμένη μάνα του, τους χαμένους συγγενείς του.

Το 1933, θωρώντας στα νερά του Σηκουάνα την εικόνα του, έγραψε το ποίημα «Διπλή οπτασία».

Το 1936, ο Αρμάν Γκοτικιάν επαναπατρίστηκε στη Σοβιετική Αρμενία. Μέσα σε έναν μόλις χρόνο έγινε αυτόπτης μάρτυρας της σταλινικής καταπίεσης, των νυχτερινών συλλήψεων, της καταδίκης σε εξορία ή τυφεκισμό εξαιτίας μιας αθώας λέξης, πράγματα που πιθανόν να του θύμισαν τη φρίκη των ημερών της Γενοκτονίας.

Είναι, λοιπόν, κατανοητό το ότι από τότε και ως το τέλος της ζωής του εγκατέλειψε την πρότερη δράση του. Δεν μπορούσε να ξέρει ποιες από τις γνωριμίες του —με λειτουργούς, κόμματα, εκδότες εφημερίδων, διανοουμένους— θα μπορούσαν να αποτελέσουν θέμα ανώνυμης επιστολής, με τις ανάλογες βαριές συνέπειες.

Επαναπατριζόμενος, ο Αρμάν Γκοτικιάν εργάστηκε στο θέατρο Γκαμπριέλ Σουντουκιάν, όπου έπαιξε πάμπολλους ρόλους. Συμμετείχε, μεταξύ άλλων, στα έργα «Άμλετ», «Οθέλλος», «Εύθυμες κυράδες του Ουίνδσορ» του Ουίλιαμ Σαίξπηρ, «Το σκυλί του περιβολάρη» του Λόπε Ντε Βέγκα, «Πέτρινος επισκέπτης» του Αλεξάντρ Πούσκιν, «Έρωτας και σκευωρία» του Σίλερ, «Οι γάμοι του Φίγκαρο» του Μπομαρσέ, «Νόρα» του Ίψεν, «Μπάρμπα Μπαγντασάρ» και «Ευυπόληπτοι επαίτες» του Αγκόπ Μπαρονιάν, «Βράχος» του Βαχράμ Παπαζιάν, «Ναμούς», «Για την τιμή» του Αλεξάντρ Σιρβανζατέ. Εμφανίστηκε και στον κινηματογράφο, στις ταινίες «Νταβίτ Μπεκ» (1944), «Αναχίτ» (1947), «Οι αναζητήσεις του παραλήπτη» (1952), «01-99» (1959),«Τα παιδιά της ορχήστρας» (1960), «Ντζιβζίκ» (1961),«Μεσιέ Ζακ και άλλοι» (1963), «Καρινέ» (1967).

Το μεγάλο ταλέντο του Αρμάν Γκοτικιάν και το χυμώδες παίξιμό του έδιναν φτερά στα λόγια και στις εκφράσεις του.

Ο ίδιος ήταν επίσης εξαίρετος γνώστης της γαλλικής γλώσσας. Σε δική του μετάφραση διάβασαν οι Αρμένιοι αναγνώστες τα «Διηγήματα» (1950) και το μυθιστόρημα «Αγαπητέ φίλε» (1953) του Γκι Ντε Μοπασάν, το έμμετρο θεατρικό έργο «Σιρανό ντε Μπερζεράκ» του Εντμόν Ροστάν (1951, με πρόλογο του ποιητή Αβετίκ Ισαακιάν), την ποίηση του Λουί Αραγκόν (1959) και το μυθιστόρημα «Τερέζα Ρακέν» του Εμίλ Ζολά (1964). Μετέφρασε επίσης τα ποιήματα του Βίκτορος Ουγκώ, που εκδόθηκαν σαράντα χρόνια μετά τον θάνατο του Γκοτικιάν, το 2008. Το βιβλίο ετοίμασε για την έκδοση η κόρη του Σέτα Γκοτικιάν, καθηγήτρια του Ωδείου του Γερεβάν. Ο Αρμάν μετέφρασε επίσης από τα αρμενικά στα γαλλικά μερικά ποιήματα των Βαχάν Τεριάν και Αβετίκ Ισαακιάν, τα οποία παραμένουν ανέκδοτα.

Ο Αρμάν Γκοτικιάν έτρεφε μεγάλη αγάπη για την ποίηση και έγραφε ποιήματα σε όλη του τη ζωή. Το 1964 εκδόθηκε το επικό του ποίημα «Ιωνάς του Χουτ» και το 1965 η συλλογή έμμετρων έργων του «Στις αυλακιές», που περιλαμβάνει και το ποίημα «Θύμηση» αφιερωμένο στην ηρωίδα Ζωή, χωρίς όμως να αναφέρει ποια είναι. Ίσως να ανησυχούσε ακόμη.

Μια απέραντη θλίψη με παιδεύει ξανά, 
Παιδεύει ασταμάτητα την ανταριασμένη μου ψυχή.
Ποιος άνοιξε την κουρτίνα την κλειστή…
Που είχα κλείσει τη μέρα εκείνη την τρομερή…

Γιατί θυμήθηκα τη Μαύρη Θάλασσα ξαφνικά;
Η άσπιλη θύμηση των παιδικών μου χρόνων…
Ή μήπως άλλη ξύπνησε λαχτάρα στην καρδιά μου;
Γιατί θυμήθηκα τη Μαύρη Θάλασσα ξαφνικά;

Όντως γεννήθηκα στου Πόντου τις όχθες, 
Όπου άκουσα μιας Ελληνοπούλας το τραγούδι.
Ένα τραγούδι ερωτικό - Θάλασσα Μαύρη -
Μα σάμπως δεν χάθηκε το παλιό μου ημερολόγιο…

Ω πανέμορφο όνειρο, ω καυτό καλοκαίρι…
Τι σκορπάς την κάψα σου στην ψυχή μου μέσα;
Δύσκολο το κλάμα το χωρίς ελπίδα
Για άνθρωπο που έχει κιόλας γεράσει.

Τίποτα δεν με δένει πια
Με του τόπου μου τη γη και τον άνθρωπο.
Ενώ το σπίτι όπου γεννήθηκες εσύ
Λένε πως είναι μονάκριβο.

Θυμάμαι όμως μια άγια ομορφιά, 
Μια αδελφή ψυχή - το όνομα Ζωή -
Αφιερωμένο σε εκείνη το τραγούδι μου αυτό,
Θέλω να μείνει αιώνια… θύμηση ζωντανή.

Πέραν όλων αυτών, ο Αρμάν Γκοτικιάν ήταν και σημαντικός επιστήμονας, κάτι που αποδεικνύεται από το σύγγραμμά του «Φιρτούσι του Τους και Σαχναμέ», το οποίο εξέδωσε στο Παρίσι το 1935 με πρόλογο του Αβετίκ Ισαακιάν, καθώς και από το άρθρο του «Η σχολικο-θεατρική ζωή στην Τραπεζούντα (1815-1915)», δημοσιευμένο το 1962 στο 70ό τεύχος της Επιθεώρησης της Ακαδημίας των Επιστημών της ΣΣΔ της Αρμενίας. Πρόκειται για μια μοναδική εργασία πάνω στο θέμα, βασισμένη σε διάφορες πηγές αλλά και στις προσωπικές του εμπειρίες ως αυτόπτη μάρτυρα.

Όταν, το 2010, στην Τραπεζούντα, μίλησα για το συγκεκριμένο άρθρο στον διευθυντή του Θεάτρου Τέχνης (Σανάτ Τιατροσού) Νετζατί Ζενγκίν, χάρηκε πολύ και με παρακάλεσε να του στείλω οπωσδήποτε την τουρκική μετάφραση, για να αναφερθεί εκτενέστερα στην ιστορία της αρμενικής θεατρικής δραστηριότητας της πόλης στη δεύτερη έκδοση του επίτομου βιβλίου του στα τουρκικά «Το θέατρο στην Τραπεζούντα από τους Οθωμανούς μέχρι σήμερα» (Τραπεζούντα, 2009). Εντυπωσιάστηκε μάλιστα από το γεγονός ότι ο αρθρογράφος καταγόταν από την Τραπεζούντα, ήταν ηθοποιός και είχε παίξει πολλές φορές στον «Μπάρμπα Μπαγντασάρ» του Αγκόπ Μπαρονιάν. Παρεμπιπτόντως, στον Νετζατί Ζενγκίν οφείλεται το ανέβασμα του «Μπάρμπα Μπαγντασάρ» στο θέατρο της Τραπεζούντας τη θεατρική περίοδο 2006-2007, έργο που μετέφρασε στα τουρκικά ο τουρκολόγος Ντιράν Λοκμαγκιοζιάν.

* Δημοσιογράφος, λαογράφος, φιλόλογος και εκδότης της εφημερίδας «Ձայն համշենական» (φωνή του Χεμσίν).

Tweet

Share