Στην Κουήν Μινασιάν

Η ακαδημαϊκός Λέρνα Εκμεκτσίογλου γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Έλαβε την υποχρεωτική εκπαίδευση στη σχολή Νταντιάν στο Μακροχώρι, και αφού αποφοίτησε από το λύκειο Γκετροναγκάν, εισήχθη στο τμήμα Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου του Βοσπόρου (Μπογάζιτσι). Συνέχισε τις σπουδές της στην Αμερική, όπου εκπόνησε το διδακτορικό της στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης.

Η δουλειά της αναδεικνύεται μέσω της έρευνάς της στο τμήμα Αρμενικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν. Έκτοτε ζει στις ΗΠΑ, και από το 2011 εργάζεται στο κορυφαίο MIT-Massachusetts Institute of Technology ως καθηγήτρια ιστορίας, ενώ είναι παράλληλα διευθύντρια του Προγράμματος Γυναικείων Σπουδών και Σπουδών Φύλου. Χαίρει του βραβείου διδασκαλίας Levitan 2016 στη Σχολή Ανθρωπιστικών, Τεχνών και Κοινωνικών Επιστημών (SHASS), το οποίο επιδοκιμάζει τους καθηγητές που επιφέρουν βαθιά τομή στην εκπαιδευτική εμπειρία των προπτυχιακών και μεταπτυχιακών φοιτητών του ΜΙΤ.

Η ίδια είναι συγγραφέας του βιβλίου «Recovering Armenia: The Limits of Belonging in Post-Genocide Turkey» (Ανακτώντας την αρμενικότητα: Τα όρια του ανήκειν στην Τουρκία μετά τη Γενοκτονία), των εκδόσεων Stanford University Press (2016). Μαζί με τη Μελίσα Μπιλάλ συνέγραψαν το 2006 το βιβλίο «A Cry for Justice: Five Armenian Feminist Writers from the Ottoman Empire to the Turkish Republic» (Κραυγή για δικαιοσύνη: Πέντε Αρμένισσες φεμινίστριες συγγραφείς από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στην Τουρκική Δημοκρατία), ενώ σύντομα θα δημοσιευθεί η επιστημονική τους εργασία «Feminism in Armenian: An Interpretive Anthology and Digital Archive» (Ο φεμινισμός στα αρμενικά: Ερμηνευτική ανθολογία και ψηφιακό αρχείο),ένα βιβλίο αλλά και τεράστιο διαδικτυακό ψηφιακό αρχείο.

Η Λέρνα Εκμεκτσίογλου βρέθηκε διπλά καλεσμένη στην Ελλάδα τον Δεκέμβριο του 2022, στο πλαίσιο του Διεθνούς Συνεδρίου στην Καλαμάτα¹, και μερικές ημέρες αργότερα στην Αθήνα για διάλεξη. Φυσικά, εμείς δεν χάσαμε την ευκαιρία να συναντηθούμε και να συνομιλήσουμε μαζί της.

- - -

- Καλώς ήρθες στην Ελλάδα. Ποιες είναι οι εντυπώσεις σου από το συνέδριο στην Καλαμάτα;

Ήταν σπουδαίο συνέδριο, διότι πρώτη φορά βρεθήκαμε μαζί τόσο πολλοί και εξαιρετικοί Έλληνες, Αρμένιοι, Τούρκοι και Ευρωπαίοι ερευνητές. Στο πλαίσιο του συνεδρίου, δημοσιοποιήθηκαν οι σε βάθος έρευνές της, ενώ παράλληλα αναπτύχθηκαν πολύ ενδιαφέρουσες συζητήσεις. Στα επετειακά συνέδρια με αφορμή τα εκατό χρόνια είτε από τη μικρασιατική καταστροφή του 1922 είτε από την υπογραφή της συνθήκης της Λοζάνης το 1923 αναδεικνύεται η βαθύτερη επιστημονική έρευνα που έχει επιτελεστεί τα τελευταία χρόνια, με πλήθος νέων δεδομένων, ντοκουμέντων και νέων ιστορικο-κοινωνικών παραμέτρων εν γένει.

…και λίγες ημέρες μετά, η διάλεξη στην Αθήνα;

Οι δύο προσκλήσεις με πήγαν πίσω στα φοιτητικά μου χρόνια, όταν είχα πρωτοέρθει στην Ελλάδα. Ήμουν τριτοετής στο Πανεπιστήμιο του Βοσπόρου την περίοδο των μεγάλων σεισμών του 1999 και τότε η Ελλάδα είχε επιδείξει τέτοια αλληλεγγύη που άνοιξαν ξάφνου οι γέφυρες επικοινωνίας. Σε αυτή τη συγκυρία, όταν οι δύο χώρες είχαν άριστες σχέσεις, μπήκα στο πρόγραμμα ανταλλαγής φοιτητών Τουρκίας-Ελλάδας. Ήμουν μόλις 20 χρονών, ήταν εμπειρία. Έμεινα έναν χρόνο εδώ· έτσι θυμάμαι και τα λίγα ελληνικά που ξέρω. Τώρα, λοιπόν, τόσα χρόνια μετά, έδωσα μια διάλεξη εδώ στην Αθήνα, την οποία οργάνωσε το τμήμα Τουρκικών Σπουδών και Σύγχρονων Ασιατικών Σπουδών του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών² με θέμα τον πρώιμο αρμενικό φεμινισμό.

- Αρμενικός φεμινισμός, ο άγνωστος Χ στην ιστορία μας γενικότερα… Πώς και πότε «βούτηξες» σε αυτό το θέμα; Και λέω «βούτηξες» διότι φαίνεται να μας κάνει μια βουτιά στα βαθιά και άδυτα μας ιστορίας μας αλλά και του εαυτού σου. Πρώτα, μας, μίλησέ μας για τη Λέρνα, μια γυναίκα σε πολλαπλούς ρόλους: σύζυγο, μητέρα, ερευνήτρια και ακαδημαϊκό…

Ήταν πολύπλευρες οι επιρροές μου. Αρχικά, να μιλήσω για τη μητέρα μου, η οποία αποτέλεσε το πρώτο μου παράδειγμα. Σε πολύ δυσκολότερα χρόνια από εκείνα μας γενιάς μου, όντας μικροπαντρεμένη σύζυγος και μητέρα μωρών παιδιών, κατάφερε να ολοκληρώσει δύο κύκλους σπουδών, αρχικά ως πολιτικός μηχανικός και μερικά χρόνια αργότερα στη φιλοσοφία. Ο πατέρας μου, παρότι μας γενικά συντηρητικός άνθρωπος, ήταν πολύ υποστηρικτικός σε ό,τι αφορούσε θέματα μόρφωσης. Άρα, από την οικογένειά μου παίρνω ένα προωθημένο πρότυπο. Μετά, ως φοιτήτριες, με τη φίλη και ως τώρα στενή συνεργάτιδα Μελίσα Μπιλάλ ανακαλύψαμε μας ομάδες γυναικών και την ιστορία του φεμινισμού. Μας δημιουργήθηκαν ερωτηματικά ως μας εμάς: Υπάρχουν γυναίκες με ιστορία στον λαό μας; Αρχικά δυσκολευτήκαμε να βρούμε πηγές, μα απευθύναμε μας απορίες μας προφανώς μας σωστούς ανθρώπους, η βοήθεια των οποίων αποδείχθηκε πολύτιμη. Η δασκάλα μας και διευθύντρια του αρμενικού λυκείου Γκετροναγκάν στην Πόλη, η Σίλβα Κουγιουμτζιάν, μας ενθάρρυνε να μελετήσουμε τη γυναικεία λογοτεχνία και τη ζωή των γυναικών συγγραφέων.

Απευθυνθήκαμε στην εφημερίδα «Αγκός», όπου ο αείμνηστος Γερβάντ Γκομπελιάν μας άκουσε τότε με προσοχή, μας άνοιξε διάπλατα τη βιβλιοθήκη και το αρχείο του και μας έδωσε πολύτιμες πληροφορίες.

Όλοι τότε στην «Αγκός», και ο αλησμόνητος Σαρκίς Σεροπιάν, μας βοήθησαν. Οι εκδόσεις Αράς, ο τότε διευθυντής Αρντασές Μαργκοσιάν και οι συνεργάτες του Παϊλινέ και Τομό Τοβμασιάν μας εμψύχωσαν για την ανάδειξη αυτού του θέματος. Όλοι μας μας «υιοθέτησαν»! Στο μεταξύ, ήμασταν πολύ ενεργές και σε θέματα διεκδίκησης των δικαιωμάτων μας εντός μας κοινότητάς μας. Ζητούσαμε ίση συμμετοχή σε όλα τα θεσμικά μας όργανα και μας συλλόγους, οργανώναμε εκδηλώσεις και σεμινάρια, πολιτικοποιηθήκαμε. Συμμετείχαμε μάλιστα σε έναν διαπανεπιστημιακό διαγωνισμό ιστορίας, γράψαμε για τη Χαϊγκανούς Μαρκ (1884-1966), Αρμένισσα φεμινίστρια συγγραφέας, δημοσιογράφος και εκδότρια, και πήραμε το 3^ο βραβείο χάρη στην πρωτότυπη εργασία μας, αποφεύγοντας τότε, αυτολογοκρινόμενες, το θέμα μας Γενοκτονίας. Μετά από αυτό, οι Τούρκοι καθηγητές μας ήταν εκείνοι που μας ενθάρρυναν να φύγουμε για την Αμερική ώστε να εξελίξουμε την έρευνά μας, κάτι που καταφέραμε. Εκπονούσα το διδακτορικό και το μεταδιδακτορικό μου στην Αμερική, όπου ζω από το 2002, ενώ παράλληλα παντρεύτηκα και απέκτησα δύο παιδιά. Ειλικρινά εξαντλητικό. Αθέατοι ήρωες και συμπαραστάτες σε αυτή την ιστορία είναι οι παππούδες και γιαγιάδες, που καταφθάνουν για να βοηθήσουν με τα παιδιά.

Προσωπικά, στάθηκα πολύ τυχερή· έτσι ένιωσα όταν το 2011 άνοιξε μια θέση στο τμήμα Ιστορίας του ΜΙΤ, όπου και έγινα δεκτή. Έχω τη μόνιμη έδρα «Γυναίκες στον αναπτυσσόμενο κόσμο» και διδάσκω θέματα με επίκεντρο τη θέση των γυναικών στη Μέση Ανατολή και στη Βόρεια Αφρική. Αυτό που θέλω να πω είναι ότι με τόσο γερές βάσεις και πλάτες, και προπάντων με επιμονή και θέληση, ναι, είναι δύσκολο αλλά όχι ακατόρθωτο να τα καταφέρει μια γυναίκα. Ομολογώ πως άντλησα μεγάλη δύναμη και από την ίδια τη μελέτη των αδικημένων φεμινιστριών μας…

- Αρμένισσες φεμινίστριες. Ποιες ήταν και τι διεκδικούσαν; Πότε γίνονται ορατές;

Είχαμε ήδη βρει στα αρμενικά αρχεία της Πόλης στοιχεία για τις φεμινίστριές μας, αλλά στην Τουρκία επικρατούσε πλήρες σκοτάδι σε ό,τι αφορούσε το θέμα της ιστορίας των Αρμενίων, πόσο μάλλον των γυναικών. Όχι ότι στην Αμερική τα βρήκαμε όλα έτοιμα· αντιθέτως, ούτε εκεί είχε γίνει ανάλογη έρευνα, αλλά εκεί είχαμε την ελευθερία κινήσεων για να εξελίξουμε την έρευνά μας.

Τώρα ξέρουμε πως, οι γεννημένες στην Κωνσταντινούπολη Αρμένισσες φεμινίστριες συγγραφείς,³ Ελμπίς Κεσαρατζιάν, Σρπουί Ντουσάπ, Ζαμπέλ Ασαντούρ (Σιμπίλ), Ζαμπέλ Γεσαγιάν και Χαϊγκανούς Μαρκ προέβαλαν αιτήματα για τα δικαιώματα των γυναικών και για την υλοποίηση αυτών των δικαιωμάτων, ίδρυσαν συλλόγους, περιοδικά, εφημερίδες, έγραψαν μυθιστορήματα, ιστορίες, θεατρικά έργα και ποιήματα.

Μέσω των κειμένων τους και της αρμενικής και γυναικείας ταυτότητάς τους, καθώς και το ενδιαφέρον τους για τα κοινωνικά προτάγματα της περιόδου, εκφράζουν τι σήμαιναν για αυτές οι ιδέες της δικαιοσύνης, της ισότητας και της ελευθερίας, και με ποιους τρόπους σκέφτονταν να επιτύχουν το όραμά τους για έναν νέο κόσμο.

Ως φόρος τιμής σε αυτές τις πρωτοπόρες γυναίκες της αρμενικής κοινωνίας στην ύστερη οθωμανική περίοδο εκδόθηκε η συλλογή, τον τίτλο της οποίας εμπνευστήκαμε από τη φράση της Χαϊγκανούς Μαρκ: «Ως γυναίκα, καταπιεζόμουν υπό τις ευθύνες που μου φόρτωναν, ενώ τα δικαιώματα που μου έδιναν ως αντάλλαγμα ήταν σχεδόν ανύπαρκτα. Ήμουν απόλυτα πεπεισμένη ότι ο φεμινισμός ήταν μια κραυγή για δικαιοσύνη».

Με την έρευνα της ζωής αυτών των ιδιαίτερα σημαντικών γυναικών διαβήκαμε μια ολόκληρη ιστορική περίοδο, μέσα από ένα διαφορετικό και πρωτόγνωρο πρίσμα. Ξέρεις, οι γυναίκες αυτές είχαν εύλογες και ορθολογικές θέσεις, μα κάθε φορά που έχτιζαν κάτι, αυτό γκρεμιζόταν από τα επαναλαμβανόμενα και παρατεταμένα καταστροφικά γεγονότα που υπέστη ο λαός μας: σφαγές, διωγμοί, γενοκτονίες, 1895, 1909, 1915, 1922…

Πώς να προκόψεις όταν ο λαός σου ζει διαχρονικά υπό απειλή; Ακόμη και σήμερα, στην Αρμενία και το Καραμπάχ, όπου έχει αναπτυχθεί ένα πολύ ισχυρό και πρωτοπόρο φεμινιστικό κίνημα, έρχεται ο πόλεμος να ανατρέψει τις προτεραιότητές τους.

Ναι, απλώνουν ένα δίκτυο αλληλεγγύης και διάσωσης των θυμάτων, όπως και 100 χρόνια πριν, αλλά οι κοινωνικές διεκδικήσεις μένουν και πάλι στην άκρη…

- Είσαι πολυπράγμων, πολυδιάστατη και πολυγραφότατη, όπως φαίνεται και από άλλες δημοσιεύσεις σου…

Το βιβλίο «Recovering Armenia: The Limits of Belonging in Post-Genocide Turkey» είναι η πρώτη σε βάθος μελέτη των συνεπειών της Γενοκτονίας των Αρμενίων του 1915. Επικεντρώνεται στους Αρμένιους που παρέμειναν στην Τουρκία μετά τη Γενοκτονία, και στον τρόπο με τον οποίο αυτοί ανέκτησαν την ταυτότητά τους μέσα στις, δραστικά μεταβαλλόμενες, και εχθρικές πολιτικές συνθήκες. Το βιβλίο διερευνά επίσης τον ρόλο του αρμενικού φεμινισμού σε όλο αυτό, αφού οι γυναίκες διαδραμάτισαν κεντρικό ρόλο στη διατήρηση των παραδόσεων, της μνήμης και της μητρικής γλώσσας.

Επί του παρόντος, και σε συνέχεια όλων αυτών, συνεργαζόμαστε και πάλι με τη Μελίσα Μπιλάλ, επισκέπτρια ερευνήτρια στο MIT History, για την ολοκλήρωση μιας κριτικής ανθολογίας της ιστορίας του δυτικού αρμενικού φεμινισμού, με τίτλο «Feminism in Armenian: An Interpretive Anthology and Digital Archive».

Η ανθολογία επικεντρώνεται σε δώδεκα φεμινίστριες αρμενικής καταγωγής που γεννήθηκαν στην Κωνσταντινούπολη και δραστηριοποιήθηκαν εκεί ή και σε διάφορα μέρη του κόσμου από το 1860 έως το 1960. Το έργο έχει και μια ψηφιακή διάσταση: τα σκόρπια ντοκουμέντα από τις τέσσερις άκρες της γης είναι συγκεντρωμένα (με πολύ κόπο!) σε μια διαδικτυακή πλατφόρμα τεκμηρίωσης, με αρχειοθετημένο το δημοσιευμένο και αδημοσίευτο έργο αυτών των φεμινιστριών.

Δράττομαι της ευκαιρίας να σημειώσω εδώ το όνομα της Βαρτουή Καλαντάρ-Ναλμπαντιάν (1895-1978). Μια μελέτη για τη ζωή της εκδόθηκε πρόσφατα από τις εκδόσεις Αράς στην αρμενική γλώσσα. Στη νέα, όμως, ανθολογία αναδεικνύουμε τη μυθιστορηματική ζωή τής Καλαντάρ στην αγγλική γλώσσα. Αρκεί να σας πω ότι είναι η πρώτη και μοναδική γυναίκα σε όλη τη Μέση Ανατολή που έγραψε τα απομνημονεύματα των δυόμισι χρόνων που έζησε στις τουρκικές φυλακές ως πολιτική κρατούμενη την περίοδο της Γενοκτονίας. Είναι πραγματικά απορίας άξιο πώς, ενώ είχε δημοσιεύσει εκατοντάδες άρθρα, αγνοήθηκε συστηματικά από γενιές Αρμενίων ιστορικών, όπως ακριβώς άλλωστε αγνοήθηκε η συνεισφορά και τόσων άλλων γυναικών…

- Αν δεν είχες πάει στην Αμερική, αν έμενες στην Τουρκία, θα τα είχες καταφέρει;

Σίγουρα όχι. Στην Αμερική είχα πρόσβαση σε πολύπλευρες γνώσεις, πιο ολοκληρωμένες. Έπειτα, εκεί απέβαλα, φύλλο-φύλλο, την επιρροή της αυτολογοκρισίας από πάνω μου.

Μου πήρε καιρό να συνειδητοποιήσω την ιδέα της ελεύθερης σκέψης, κάτι που στην Τουρκία είναι διαχρονικά είτε υπό επιτήρηση είτε διώκεται…

Tweet

Share