«Οι Αρμένιοι είναι ένας λαός λαβωμένος από την ιστορία, αλλά πάντα όρθιος»

Στον Μάικ Τσιλιγκιριάν

Ο κορυφαίος εθνολόγος και συνεργάτης τού περιοδικού κ. Ελευθέριος Αλεξάκης, μας μίλησε για την πρόσφατη έκδοση του εθνογραφικού ημερολογίου τής Αρμενίας (2009- 2016), με τίτλο «Ατενίζοντας το Αραράτ». Το ημερολόγιο των 700 σελίδων αποτελεί επιστέγασμα της επιτόπιας έρευνας του καθηγητή και δημοσιεύει 200 φωτογραφίες, από τις περίπου 2000, που τράβηξε κατά τη διάρκεια των έξι επισκέψεών του στην Αρμενία. Ο καθηγητής κ. Αλεξάκης, όπως ομολογεί στην εισαγωγή τού βιβλίου του, κάνοντας τις επιτόπιες έρευνες στην Αρμενία ένιωθε σαν ένας σαμάνος που ταξιδεύει στον άγνωστο κόσμο ενός λαού, κοντινού και μακρινού ταυτόχρονα και επισημαίνει χαρακτηριστικά: «Οι Αρμένιοι είναι ένας λαός λαβωμένος από την ιστορία αλλά πάντα όρθιος».

- Κ. Αλεξάκη, από πού πηγάζει το μακροχρόνιο ενδιαφέρον σας για την περιοχή του Καυκάσου και τον λαό των Αρμενίων; Συμβολίζουν κάτι ξεχωριστό για εσάς;

Το ενδιαφέρον μου για τον Καύκασο υπήρχε ανέκαθεν, κυρίως από τότε που ως φοιτητής διάβασα στο βιβλίο της ελληνικής ιστορίας του Παπαρρηγόπουλου την εισαγωγή του Καρολίδη, ο οποίος λέει ότι Αρμένιοι, Έλληνες και Αλβανοί έχουν κοινή καταγωγή. Μάλιστα, ο ίδιος επισημαίνει και κάποιες λέξεις κοινές, κυρίως για τους Έλληνες και τους Αρμένιους, όπως για παράδειγμα η λέξη «Αχαιοί», η οποία, όπως υποστηρίζει, συνδέεται με το «Χάικ», το εσωτερικό εθνώνυμο των Αρμενίων.

Σπούδασα στην Ελλάδα Ιστορία και Αρχαιολογία, και μετά στο εξωτερικό Εθνολογία και Κοινωνική Ανθρωπολογία, αλλά δουλεύοντας στο Κέντρο Λαογραφίας έπρεπε να αφοσιωθώ στην Ελλάδα και στα Βαλκάνια. Καθώς έχω δουλέψει και με Αρβανίτες και με Αλβανούς και με άλλες ομάδες του βαλκανικού χώρου, πέρα από τους Έλληνες, θέλησα να μελετήσω έναν διαφορετικό λαό και γι’ αυτό στράφηκα προς έναν λαό του Καυκάσου ο οποίος πάντα κέντριζε το ενδιαφέρον μου.

Διαβάζοντας τη βιβλιογραφία είναι φανερό ότι ο Καύκασος αποτελεί μια ιδιαίτερη ιστορική περιοχή. Ίσως εκ λάθους θεωρείται ότι από εκεί προέρχονται οι Ευρωπαίοι —αυτό είναι ένα μεγάλο ερώτημα. Αλλά κυρίως αυτό που την κάνει τόσο ιδιαίτερη περιοχή είναι στο ότι οι ιστορικοίυποστήριζαν ότι ο Καύκασος ήταν το βουνό των 70 γλωσσών —ακόμη και σήμερα πρέπει να μιλιούνται 20 με 30 γλώσσες. Βέβαια, δεν είναι όλες ινδοευρωπαϊκές. Η αρμενική θεωρείται ινδοευρωπαϊκή, όπως και η ιρανική, αλλά οι υπόλοιπες γλώσσες είναι καυκάσιες.

Έτσι, παίρνοντας τη σύνταξή μου σκέφτηκα ότι θα έπρεπε να κάνω μια έρευνα εκτός Ελλάδος. Αποφάσισα να πάω στον Καύκασο και να επικεντρωθώ κυρίως στους Αρμένιους, κι αυτό επειδή ο Ηρόδοτος και άλλοι ιστορικοί λένε ότι οι Αρμένιοι έχουν φύγει από τα Βαλκάνια και μάλιστα ο κύριος πυρήνας του έθνους τους είναι οι Φρύγες. Ήθελα να διασταυρώσω, με εθνογραφική πλέον μέθοδο, τη σχέση που έχουν τα Βαλκάνια με τους Αρμένιους, και κυρίως να ασχοληθώ με το ζήτημα της γλώσσας.

Εάν οι Φρύγες αποτελούν τον κύριο πυρήνα του αρμενικού έθνους, τότε μέσα στη γλώσσα τους θα υπάρχουν αρχαίες βαλκανικές λέξεις οι οποίες θα πρέπει να συγγενεύουν και με ελληνικές, καθώς οι Φρύγες θεωρούνται ο πιο συγγενικός λαός των Ελλήνων.

Σε μια μελέτη μου, τους Φρύγες τούς αποκαλώ «Γκρεκομάνους», και μάλιστα τώρα που βρίσκουμε και νέες φρυγικές επιγραφές στη Μικρά Ασία, στο κράτος της Φρυγίας, εντοπίζουμε πάρα πολλές κοινές λέξεις, ακόμα και μυκηναϊκές (για παράδειγμα, «λαβαγέτας», δηλαδή «στρατηγός», και πολλές ακόμη).

Το θέμα ήταν πώς θα ξεκινούσε η έρευνα. Εγώ ήμουν ήδη 68 ετών τότε, και η οικονομική κατάσταση ήταν πολύ δύσκολη —ήμασταν στην κρίση— χρήματα δεν υπήρχαν, οπότε η έρευνα θα ήταν περιορισμένη και στον χώρο και στον χρόνο, με ένα θέμα συγκεκριμένο και χωρίς πολλές συνεντεύξεις.

Έτσι, αποφάσισα να δουλέψω στον κοινωνικό και θρησκευτικό χώρο του Ασταράκ, το οποίο βρίσκεται 30χλμ βορειοδυτικά του Γερεβάν. Η έρευνα δεν ξεκίνησε αμέσως. Από το 2009, που βγήκα στη σύνταξη, μέχρι το 2012 προσπαθούσα να μάθω κάπως τη γλώσσα ερχόμενος σε επαφή με την αρμενική κοινότητα στην Αθήνα και αγοράζοντας πάρα πολλά βιβλία από το διαδίκτυο, ώστε να είμαι όσο το δυνατόν καλύτερα εξοπλισμένος. Στην αρχή δεν υπήρχε προοπτική να πάω έξω, αλλά μετά είδα ότι δεν μπορείς να κάνεις τίποτα αν δεν γνωρίσεις τη ζωή εκεί, και ειδικά στην Ανατολική Αρμενία όπου υπάρχουν και διαφορές. Το ενδιαφέρον μου για την Αρμενία ήταν πολλαπλό: και εθνολογικό και ιστορικό και γλωσσικό. 

- Ποια είναι τα σημαντικότερα, επιστημονικά τεκμηριωμένα, συμπεράσματα στα οποία καταλήξατε από τις έρευνές σας και τα οποία ίσως θεωρηθούν οδηγός, ή αφετηρία, για τις μελλοντικές έρευνες νέων επιστημόνων;

Το υλικό βρίσκεται υπό επεξεργασία. Προς το παρόν έχει δημοσιευθεί το βιβλίο αυτό, το εθνογραφικό ημερολόγιο. Στο παρελθόν δημοσιεύτηκαν τέσσερις μελέτες: μία για τη Βασκανία στους Αρμένιους, την οποία είχαμε παρουσιάσει σε ένα συνέδριο στην Κομοτηνή, μία για την οργάνωση του χώρου στις πλατείες, μία για τους Γιαζίντι, και μία ακόμα για τις λειτουργίες στις εστίες. Υπάρχει προοπτική και για άλλες μελέτες τις οποίες ακόμα δουλεύω.

Κάποιες έχουμε προδημοσιεύσει στο περιοδικό Αρμενικά και αφορούν το Οσακάν και τον τάφο του Αγίου Μεσρόπ Μαστότς, ο οποίος εφηύρε τα αρμενικά γράμματα, που θεωρούνται ιερά και αναντικατάστατα για τους Αρμένιους.

Για το ημερολόγιο συγκεντρώθηκε και καταγράφηκε αρκετό υλικό. Θα δοθούν αντίγραφα στην Ακαδημία Αθηνών και στην αρμενική κοινότητα, γύρω στις 35 κασέτες μιάμισης ώρας η καθεμία μαζί με πάνω από 2000 φωτογραφίες.

Όσον αφορά την έρευνα και στην Αρμενία οι επιστήμονες είναι διχασμένοι. Υπάρχουν τρεις κυρίαρχες τάσεις σχετικά με την καταγωγή των Αρμενίων. Μια τάση που τονίζει την ινδοευρωπαϊκή και φρυγική προέλευσή τους, μια άλλη που υποστηρίζει την ύπαρξη ισχυρής επίδρασης από το Ιράν —όπως φαίνεται και από τη διοίκηση και τη θρησκεία παλαιότερα (ζωροαστρισμός κτλ.)— και μια τρίτη τάση που υποστηρίζει τον αυτοχθονισμό των Αρμενίων, κυρίως από τους Ουραρτού, τον πολιτισμό των Μιτάνι και τους Άζι Χαγιάσα, για τους οποίους έχει ξεκινήσει μια συζήτηση σχετικά με το αν πρόκειται για τους πρώτους Αρμένιους.

Η δική μου τοποθέτηση είναι ότι και οι τρεις παράγοντες έχουν παίξει σημαντικό ρόλο στην εθνογένεση των Αρμενίων, αλλά σύμφωνα με τις θεωρίες του Άντονι Σμιθ για την εθνοτική προέλευση των εθνών, νομίζω ότι ο πυρήνας είναι θρακοφυγικός, δηλαδή ινδοευρωπαϊκός. Και ο ιρανικός πυρήνας είναι ευρωπαϊκός, αλλά η επίδραση του Ιράν ήταν περισσότερο γλωσσική, διοικητική και θρησκευτική και όχι στη γραμματική ή στο συντακτικό. Βέβαια, η γλώσσα αυτή έχει υποστεί αλλαγές λόγω της επίδρασης από τις γειτονικές χώρες των Χουριτών και των Γεωργιανών, των οποίων οι γλώσσες δεν είναι ινδοευρωπαϊκές.

- Υπήρξε κάτι που να σας εντυπωσίασε, κάτι μη αναμενόμενο που σας ενθουσίασε κατά τη διάρκεια των εθνολογικών ερευνών σας στην περιφέρεια Ασταράκ;

Στο Ασταράκ πήγαμε σε τέσσερα-πέντε μικρά χωριά με 2000-3000 το πολύ κατοίκους το καθένα και κάναμε και τρεις μεγάλες διαδρομές στο Αλαβερντί, στο χωριό Ατζούν, στο Σισιάν και στο Ζολακάρ, προκειμένου να κάνουμε μια σύγκριση. Αυτή ήταν πρόταση του συνεργάτη μου εκεί, του Χοβίκ Κασαπιάν, τον οποίο ευχαριστώ και από εδώ, καθώς αποτέλεσε σημαντικό παράγοντα στην έρευνα αυτή.

Κατά τη διάρκεια των ερευνών διαπίστωσα πως δεν υπάρχει μεγάλη διαφορά μεταξύ Ανατολικής και Δυτικής Αρμενίας. Ουσιαστικά, διαφέρει μόνο η γλώσσα και κάποια έθιμα, αλλά δεν είναι τόσο σημαντικές οι διαφορές. Υπάρχει ενότητα στον πολιτισμό των Αρμενίων, εθνοτική και εθνική ενότητα.

Όταν πήγα στα χωριά του Ασταράκ, μου έκανε εντύπωση ότι από όποιο σπίτι κι αν περνούσαμε μας έκαναν το τραπέζι (βέβαια γνώριζα ήδη για την «αρμένικη βίζιτα», αλλά δεν είχα καταλάβει ακριβώς περί τίνος πρόκειται). Αυτό ήταν κάτι ασυνήθιστο, καθώς οι Αρμένιοι γενικά, όπως τους γνώρισα, μου φάνηκαν συνεσταλμένοι τύποι. Επίσης, όλο το διάστημα που ήμουν εκεί, κανείς δεν με ρώτησε από πού κατάγομαι, μόνο ένας ανθοπώλης στο Γερεβάν με ρώτησε αν είμαι Ιταλός και μου έκανε τρομερή εντύπωση, γιατί είναι το πρώτο πράγμα που ρωτάμε οι Έλληνες.

Οι Αρμένιοι μιλάνε λίγο, αλλά αμέσως σε καλούν για φαγητό, και μεσημεριανό και βραδινό. Μου έκανε πραγματική εντύπωση, γιατί δεν ήταν κανονισμένο αλλά τυχαίο, δεν μας περίμεναν. Στις περιπτώσεις που είχαμε κανονίσει από πριν κάποιο τραπέζι σε ένα σπίτι, εκείνο που με εξέπληξε ιδιαίτερα ήταν ότι ο οικοδεσπότης μάς περίμενε πάντα έξω από την πόρτα, σαν σε δεξίωση.Δηλαδή, δεν περίμεναν να μπούμε εμείς στο σπίτι από μόνοι μας. Μιλάω στον πληθυντικό διότι, πέρα από τον Χοβίκ, με συνόδευε και μια ομάδα φοιτητών.

Όταν πρόκειται να μελετήσω έναν πληθυσμό, ως προεργασία διαβάζω σχετικά βιβλία. Αυτό που δεν περίμενα ποτέ είναι να υπάρχει μια τεράστια βιβλιογραφία και πληθώρα περιοδικών για τους Αρμένιους.

Κι όμως, είναι λογικό… Πρόκειται για έναν αρχαίο λαό   —η πρώτη εμφάνιση των Αρμενίων σε γραπτές πηγές είναι η επιγραφή του Δαρείου το 512, άλλοι λένε ότι ενδεχομένως οι πρώτοι Αρμένιοι ήταν οι Χαγιάσα Άζι, τον 15ο αιώνα (αυτοί ήταν προ-Αρμένιοι, όταν λέμε Αρμένιοι, εννοούμε ότι υπάρχει μέσα το ινδοευρωπαϊκό στοιχείο).

Αυτό που συμπέρανα είναι ότι δεν έκαναν τίποτα άλλο πέρα από το να πολεμούν με τους εχθρούς τριγύρω. Ήταν Ασσύριοι, ήταν Άραβες, ήταν Τούρκοι ή άλλοι λαοί πιο παλιά. Γι’ αυτό —και εξαιτίας των σφαγών— λέω πάντα ότι είναι ένας ιστορικά λαβωμένος λαός, αλλά πάντα όρθιος και δυναμικός.
Εμφανισιακά, οι Αρμένιοι δεν είναι έτσι όπως παρουσιάζεται η καρικατούρα του ψηλού «Αγκόπ». Είναι μεσαίου αναστήματος, πιο παχουλοί, δεν είναι τεράστιοι γίγαντες, όπως θα νόμιζε κανείς δεδομένου του μακραίωνου πολιτισμού που δημιούργησαν. Δεν είναι τυχαίο το ότι υπάρχουν πολλοί Αρμένιοι χρυσοχόοι, αυτό ξεκινάει από την ιστορία των Ουραρτού.

- Στο εισαγωγικό κείμενο γράφετε χαρακτηριστικά: «Οι Αρμένιοι είναι ένας λαός λαβωμένος από την ιστορία αλλά πάντα όρθιος. Αυτό φαινόταν σε όλη τη διάρκεια της παραμονής μου». Θέλετε να μας πείτε κάποια εμπειρία που σας ώθησε να το γράψετε αυτό;

Τους αποκαλώ «λαβωμένους» διότι όταν πήγαινα να κάνω συνεντεύξεις σε μια οικογένεια, μου έλεγαν συνεχώς «εγώ είμαι ο μόνος επιζήσας από την οικογένειά μου μετά τις σφαγές που έγιναν στην Αρμενία», κι αυτό ήταν κάτι που επαναλαμβανόταν.

Φυσικά με επηρέασε και η επίσκεψη στο μνημείο τής Γενοκτονίας, κυρίως στο μουσείο, με τόσα τεκμήρια, βιβλία, βίντεο και φωτογραφίες. Όντας εκεί, ήταν αδύνατο να μην αισθανθείς …άσχημα!

Μετά βλέπεις τη νεότερη εσωτερική πολιτική τους, τις μεγάλες αντιθέσεις στη σχέση των ολιγαρχών με τον κόσμο, π.χ. γάμοι ολιγαρχών με βασιλικές άμαξες, που δεν έχουμε δει στην Ελλάδα.

Ύστερα είναι η μεγάλη καταστροφή του σεισμού στο Σπιτάκ το 1988 με μεγάλο αριθμό θυμάτων. Χτυπημένος από την ιστορία, αλλά πάντα όρθιος και δυναμικός λαός, με σπουδαίους επιστήμονες και καλλιτέχνες, κάτι που επίσης μου κάνει εντύπωση.

- Τι «γεύση» σας έχει αφήσει η πολύχρονη επαφή και συνεργασία με άτομα της ελληνοαρμενικής κοινότητας και με τους συνεργάτες σας στην Αρμενία;         

Μέσω της αλησμόνητης Χαράς Κιοσεγιάν ήρθα σε επαφή με τη Νουνιά Γεραμιάν και τον Μάικ Τσιλιγκιριάν, με τους οποίους επικοινώνησα προκειμένου να μπορέσω να μάθω κάποια πράγματα. Μου έκανε εντύπωση πόσο ζεστοί, δοτικοί και συνεργάσιμοι ήταν όλοι. Παρότι, όπως είπαμε, είναι ως χαρακτήρες πιο κλειστοί σε σχέση με τους Έλληνες, ήταν πολύ συνεργάσιμοι. Και το λέω αυτό βάσει της εντύπωσης που σχημάτισα από τους Αρμένιους φοιτητές που μας συνόδευαν στην έρευνα. Για παράδειγμα, σε κάποια σημεία που ήταν μη προσβάσιμα κι εγώ δεν μπορούσα να πάω λόγω ηλικίας, πηγαίναν εκείνοι με τις ψηφιακές μηχανές κι έβγαζαν φωτογραφίες -ακόμα και σε καταφύγια που σχεδόν δεν χωρούσε άνθρωπος να περάσει. Όταν τελειώναμε τα βράδια μετά από πολύωρη έρευνα κι ήμασταν κουρασμένοι και κατάκοποι, με καλούσαν για καφέ ή για φαγητό σπίτι τους.

Στην Αρμενία δεν είχα πάρα πολλές στενές σχέσεις εκτός από δυο-τρεις καθηγητές. Τον Σιμόν Χμαγιακιάν που ήταν ο καθηγητής του Χοβίκ Κασαπιάν με τον οποίο κάναμε όλη την έρευνα, ο οποίος με βοήθησε και μου έδωσε και κάποια λαογραφικά, εθνογραφικά και ιστορικά αρμενικά βιβλία. Την καθηγήτρια κα Λιλιά Αβενασιάν, η οποία μας ξενάγησε στο μουσείο για τους τάπητες και με συμβούλευσε πού μπορώ να βρω μερικά βιβλία, καθώς το Γερεβάν δεν είχε πολλά βιβλιοπωλεία —έκλεισαν αρκετά λόγω της κρίσης. Επίσης, είχα μια επαφή με το Ινστιτούτο Αρχαιολογίας και Εθνογραφίας, με την Εθνική Πινακοθήκη στο Αρχαιολογικό και Εθνογραφικό Μουσείο στην πλατεία Δημοκρατίας, και με την Εθνική Βιβλιοθήκη.

Έχουμε συγκεντρώσει πολλές φωτοτυπίες και βιβλία, τα οποία επιθυμώ να δωρίσω στη βιβλιοθήκη των Αρμενίων στον Καρέα.

Όντας στην Αρμενία, παρευρεθήκαμε και σε μια διάλεξη για την εθνογένεση των Αρμενίων. Μάλιστα κάναμε και μια ερώτηση που δεν απαντήθηκε: γιατί οι Αρμένιοι λέγονται «χάι» και αν υπάρχει κάποια σύνδεση με τους Αχαιούς της Ελλάδας.

Ακόμα και το «Χάικ» δεν ξέρουμε τι σημαίνει. Είναι όνομα-εθνώνυμο των Αρμενίων, όμως δεν ξέρουμε τι σημαίνει.

- Ποια είναι τα μελλοντικά σας σχέδια;

Δυστυχώς η ηλικία μου πλέον δεν μου επιτρέπει να κάνω επιτόπια έρευνα αλλά επίκεινται πολλά γραπτά κείμενα και άρθρα, τα οποία αν θεωρήσω ότι είναι αρκετά σε αριθμό, θα τα συγκεντρώσω σε ένα βιβλίο με μελέτες για την Αρμενία, το οποίο θα ήθελα να κυκλοφορήσει και σε άλλη γλώσσα. Ιδανικά στα γαλλικά. Τώρα κάνω κάποιες έρευνες για τη δική μου ιδιαίτερη πατρίδα, τη Λακωνία.

Tweet

Share