Γκεβόργκ Καζαριάν, δρ θεολογίας, ΕΚΠΑ

Στις 28 Σεπτεμβρίου 2024, στο Άγιο Ετσμιατζίν, έδρα του Πατριάρχη Πάσης Αρμενίας και πνευματικό κέντρο απάντων των Αρμενίων, με πάνδημη συρροή κλήρου και λαού, τελέστηκε ο καθαγιασμός του Αγίου Μύρου. Με αφορμή το γεγονός, αξίζει να παρουσιάσουμε στους ελληνόφωνους αναγνώστες μας μερικούς τομείς του θέματος.

Εκκλησιοκανονικά πλαίσια

Το Άγιο Μύρο κατέχει σημαντικότατη θέση στη θεολογία, στη λατρεία και στη διοικητική δομή της Αρμενικής Αποστολικής Εκκλησίας. Σύμφωνα με τους ιερούς κανόνες της Αρμενικής Εκκλησίας, ο καθαγιασμός και η παροχή του Αγίου Μύρου αποτελούν εξαιρετικό προνόμιο του Καθολικού Πατριάρχη. Αυτόν τον τίτλο έχουν οι δύο Προεστώτες της Αρμενικής Εκκλησίας, ο Καθολικός και Ανώτατος Πατριάρχης πάσης Αρμενίας (ή Απάντων των Αρμενίων) με έδρα το Ετσμιατζίν της Αρμενίας, και ο Καθολικός Πατριάρχης του Μεγάλου Οίκου της Κιλικίας με έδρα το Αντιλιάς του Λιβάνου. Σημειωτέον ότι οι άλλες τρεις ακολουθίες που δικαιούται να τελέσει αποκλειστικά ο Καθολικός Πατριάρχης είναι οι εξής:

α) Χειροτονία και χρίση του Καθολικού Πατριάρχη

β) Χειροτονία και χρίση του επισκόπου

γ) Χρίση του βασιλιά

Στην Αρμενική Εκκλησία, όπως και στις υπόλοιπες κατά τόπον Εκκλησίες, το Άγιο Μύρο αρχικά καθαγίαζαν όλοι οι επίσκοποι. Σε αυτό το σημείο, ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η επιστολή των Ιεροσολύμων Μακαρίου Α΄ (314-333) προς τον Καθολικό της Αρμενίας Βρθανές Α΄ (333-341), όπου ο Μακάριος γράφει ότι το Άγιο Μύρο πρέπει να καθαγιάζει ο Αρχιεπίσκοπος, αλλά, λόγω απόστασης, με εντολή του ιδίου, μπορούν να το καθαγιάσουν επίσης δύο ή τρεις επίσκοποι. Ο Μακάριος μας βεβαιώνει για μια παράδοση της Εκκλησίας των Ιεροσολύμων, ενώ, σύμφωνα με τις κανονικές διατάξεις του Καθολικού Ιωάννη Γ΄ (717-728), στην Αρμενική Εκκλησία το Άγιο Μύρο καθαγίαζε όχι μόνο ο Καθολικός αλλά και όλοι οι επίσκοποι, τη Μεγάλη Πέμπτη. Όμως, μερικές δεκαετίες αργότερα, στη Σύνοδο του Παρτάβ το 768, ακολούθησε η οριστική απαγόρευση του καθαγιασμού του Μύρου εκ μέρους των επισκόπων, καθιστώντας τον αποκλειστικό δικαίωμα του Καθολικού —κάτι που απέβλεπε στην ενδυνάμωση της κεντρικής εξουσίας του Πατριάρχη της Αρμενίας. Με αυτόν τον τρόπο, το Άγιο Μύρο καθίσταται σύμβολο και φορέας της εξουσίας του Πατριάρχη και της Εκκλησίας, ως ενοποιού δύναμης του κατακερματισμένου γεωγραφικά και πολιτικά αρμενικού λαού.

Τα συστατικά υλικά

Από τα μνημεία της αρμενοβυζαντινής θεολογικής πολεμικής του 10^ου-11^ου αιώνα γνωρίζουμε ότι μία από τις λειτουργικές διαφορές του αρμενικού τυπικού έγκειται στο ότι στην Αρμενία το Άγιο Μύρο κατασκευαζόταν από σησαμέλαιο και όχι από ελαιόλαδο, καθώς εκεί δεν φύτευαν ελαιώνες λόγω κλίματος. Εκτός από αυτό, από την αρχαιότητα οι Αρμένιοι κατείχαν την τέχνη της παραγωγής αρωματικών λαδιών από βότανα, ανάμεσα στα οποία και το σουσάμι, όπως μαρτυρεί ο Ξενοφώντας (430-354 π.Χ.) στην «Κάθοδο των Μυρίων».

Περνώντας από την Αρμενία, ο Ξενοφώντας μάς προσέφερε ανεκτίμητες πληροφορίες. Μεταξύ άλλων, ο Έλληνας στρατιώτης και συγγραφέας παρατήρησε ότι για να προστατεύονται από το κρύο, οι ντόπιοι αλείφονταν με διαφορετικά λάδια: «Ἐδῶ βρίσκονταν ἀρκετά ἀλείμματα, πού τά χρησιμοποιοῦσαν ἀντί για λάδι, ὅπως ἀπό χοίρους, ἀπό σουσάμι, ἀπό πικρά ἀμύγδαλα κι ἀπό καρπούς τριμιθιᾶς. Ἀπό αὐτά τά ἴδια μάλιστα ἔβρισκαν και ἀρώματα» (Ξενοφώντος «Κύρου ἀνάβασις»,μτφρ. Γ. Δ. Ζευγώλη).

Η πρακτική των Αρμενίων να καθαγιάζουν το σησαμέλαιο για το Άγιο Μύρο έγειρε τις κατηγορίες των Βυζαντινών για αίρεση. Αντικρούοντας αυτές τις άδικες κατηγορίες, ο Ανανίας Ναρεκίτης, θεολόγος του 10^ου αιώνα, έγραφε ότι η ύλη καθαυτή δεν είναι σωστική, αλλά σε κάθε ύλη μπορεί να επέρχεται η χάρη του Αγίου Πνεύματος. Για παράδειγμα, όπως σε κάθε νερό μπορεί να τελεστεί αγιασμός χωρίς να χρειάζεται να πάμε στον Ιορδάνη ποταμό, έτσι και κάθε είδους έλαιο μπορεί να καθαγιαστεί από το Άγιο Πνεύμα. Ο Ανανίας δεν προβάλλει κανένα θεολογικό επιχείρημα προς την εδραίωση της χρήσης του σησαμέλαιου, αλλά λέγοντας ότι στην Ιουδαία το ελαιόλαδο μπορεί να βρεθεί εύκολα (λόγω της αφθονίας του), υπονοεί ότι δεν ισχύει το ίδιο για την Αρμενία.

Αργότερα, από τη βυζαντινή πλευρά, στο ζήτημα αναφέρθηκε ο Νικήτας Στηθάτος, που θεωρεί το Μύρο των Αρμενίων ατελές, διότι αυτό κατασκευάζεται από απλό σησαμέλαιο, το οποίο οι Βυζαντινοί χρησιμοποιούσαν για να μαλακώσουν τα υποδήματα. Το συμπέρασμα του Στηθάτου είναι οριστικό: Εφόσον το Μύρο των Αρμενίων δεν είναι κυριολεκτικά μύρο, τότε είναι και άκυρο. Ακριβώς μια τέτοια άποψη αποτέλεσε τη θεολογική βάση για να γίνουν οι προχαλκηδόνιοι Αρμένιοι δεκτοί στην ορθοδοξία μέσω χρίσματος.

Μόνο μετά τον 12^ο αιώνα, κατά την κιλικιακή περίοδο της αρμενικής ιστορίας, οι Αρμένιοι άρχισαν να κατασκευάζουν το Άγιο Μύρο από ελαιόλαδο. Έτσι, στα χειρόγραφα του 13^ου-18^ου αιώνα υπάρχει πλέον ο πλήρης κατάλογος των συστατικών του Αγίου Μύρου: ελαιόλαδο και βάλσαμο, μαζί με περίπου σαράντα με πενήντα είδη διαφορετικών μπαχαρικών και αρωματικών ουσιών. Αυτά τα συστατικά χρησιμοποιούνται έως σήμερα απαράλλακτα, και το ελαιόλαδο βασικά στέλνεται από την Ελλάδα.

Τελετή καθαγιασμού

Αξίζει να σημειωθεί ότι σύμφωνα με μελέτες, ο καθαγιασμός του Αγίου Μύρου πρωτοεμφανίστηκε τον 2^ο αιώνα και τελείτο σε κάθε βάπτιση. Ως ξεχωριστό μυστήριο τελέστηκε για πρώτη φορά ίσως από τον Άγιο Κύριλλο Ιεροσολύμων (348-387), ενώ τον επόμενο αιώνα, ο αντιχαλκηδόνιος Πατριάρχης Αντιοχείας Πέτρος ο Κναφεύς (471-488) διαμόρφωσε τη λεγόμενη «θεία λειτουργία του Αγίου Μύρου». Στη συνέχεια, προέκυψαν δύο διαφορετικές ακολουθίες:

α.  Το Άγιο Μύρο, μαζί με τα Τίμια Δώρα, καθαγιάζεται στη θεία λειτουργία της Μεγάλης Πέμπτης (τυπικό της Κωνσταντινούπολης).

β. Το Άγιο Μύρο καθαγιάζεται στη θεία λειτουργία της Μεγάλης Πέμπτης στη θέση των Τιμίων Δώρων (τυπικό της Αλεξάνδρειας και των Ιεροσολύμων).

Το αρμενικό τυπικό κανονικά ακολουθεί εκείνο της Κωνσταντινούπολης. Τις τελευταίες δεκαετίες, όμως, η ακολουθία έχει αποκοπεί πλήρως από τη θεία λειτουργία, αποτελώντας μια ξεχωριστή και αυτόνομη ακολουθία. Παλιά, πολύ συχνά τελείτο τη Μεγάλη Πέμπτη, αλλά σήμερα, ως αμυδρή ανάμνηση, καθαγιάζεται βούτυρο κατά την Ακολουθία του Νιπτήρος. Προκειμένου να αποφευχθεί η ζέστη, ο καθαγιασμός σήμερα διεξάγεται το φθινόπωρο, κατά τις απογευματινές ώρες. Επίσης, ο καθαγιασμός δεν γίνεται κάθε χρόνο αλλά, κατά κανόνα, μία φορά στα επτά χρόνια, αποτελώντας ένα μεγάλο και πολυαναμενόμενο προσκυνηματικό γεγονός.

Η κατασκευή του Αγίου Μύρου ξεκινάει σαράντα τρεις ημέρες πριν τον καθαγιασμό. Τα συστατικά αναμειγνύονται με το ελαιόλαδο, και επί τρεις ημέρες, μέρα-νύχτα, βράζονται υπό συνεχή ανάγνωση προσευχών. Έπειτα, η ύλη χύνεται σε ένα ειδικό ασημένιο μυροδοχείο και τοποθετείται πάνω στο Ιερό Βήμα του Πατριαρχικού Ναού Ετσμιατζίν. Εκεί, επί σαράντα ημέρες, κάθε πρωί και απόγευμα αναγιγνώσκεται το Ιερό Ευαγγέλιο μπροστά στο μυροδοχείο.

Η κυρίως ακολουθία του καθαγιασμού γίνεται την τεσσαρακοστή ημέρα, με πλήθος κόσμου και κλήρου, σε ένα ειδικό ανοικτό Ιερό Βήμα. Τα βασικά σημεία του καθαγιασμού είναι τα εξής:

α) ανάμειξη του παλαιού Μύρου με το νέο

β) ανάμειξη των δύο Μύρων, του Πατριαρχείου Πάσης Αρμενίας και του Πατριαρχείου της Κιλικίας

γ) ευλόγηση με τρία σημαντικότατα κειμήλια, το Τίμιο Ξύλο, την Αγία Λόγχη και τη Δεξιά του Αγίου Γρηγορίου του Φωτιστή.

Στην Αρμενική Αποστολική Εκκλησία, το Άγιο Μύρο χρησιμοποιείται στις ακόλουθες τελετές:

 - βάπτιση (έκχυση του Μύρου μέσα στην κολυμβήθρα)

- μυστήριο χρίσματος

- χρίση Πατριάρχη (με έκχυση στο κεφάλι), επισκόπων (χρίσμα μετώπου και του δεξιού αντίχειρα) και ιερέων (χρίσμα μετώπου και δύο παλαμών)

- τελευταία χρίση των ιερωμένων κατά την κηδεία τους

- εγκαίνια ναού, χρίση σταυρού και εικόνων

- έκχυση στο Μεγάλο Αγίασμα

- χρίση βασιλιά (σήμερα δεν τελείται).

Παραδόσεις και θαύματα

Το Άγιο Μύρο, κατέχοντας κεντρική θέση στη ζωή της Αρμενικής Εκκλησίας, περιβάλλεται με παραδόσεις και θαυμαστές ιστορίες. Έτσι, σε εμάς έφτασε η μεταγενέστερη παράδοση της Μονής Γεγρδούτ, κοντά στην πόλη Μους της επαρχίας Ταρόν της Δυτικής Αρμενίας, σύμφωνα με την οποία ο απόστολος Ιούδας-Θαδδαίος έφερε μαζί του ένα μπουκάλι με το Άγιο Μύρο της Παλαιάς Διαθήκης, που χρησιμοποιούσε ο Χριστός και οι απόστολοι. Φτάνοντας στην επαρχία Ταρόν, ο απόστολος έθαψε το μπουκάλι κάτω από ένα έλατο. Μετά από τρεις αιώνες, ο Άγιος Γρηγόριος ο Φωτιστής (303-325) το βρήκε, με θεία υπόδειξη, και ανέμειξε το Μύρο του Χριστού με το πρώτο Άγιο Μύρο που καθαγίασε ο ίδιος, ενώ στη θέση του έλατου έχτισε τη Μονή Γεγρδούτ. Η παράδοση όχι μόνο ανυψώνει τη θέση της Μονής, αλλά τονίζει με όμορφο τρόπο την προφητική και αποστολική διαδοχή που μεταδίδεται με το Άγιο Μύρο.   

Ένα από τα θαύματα για τα οποία φημίζεται το Άγιο Μύρο είναι ο θαυματουργός αναβρασμός του κατά την ώρα του καθαγιασμού. Ο Γρηγόριος Καμαχίτης, επίσκοπος και συγγραφέας του τέλους του 16^ου και των αρχών του 17^ου αιώνα, συμμετείχε στον καθαγιασμό στις 13 Ιανουαρίου 1603. Ως αυτόπτης μάρτυρας, ο Γρηγόριος διηγείται ότι μόλις ανέμειξαν το παλαιό Μύρο με το νέο και το ευλόγησαν με τη Δεξιά του Αγίου Γρηγορίου, το δοχείο θερμάνθηκε από μέσα τόσο πολύ που θα μπορούσαν να ακουμπήσουν τα χέρια στο πλάι και να ζεσταθούν από το φοβερό κρύο του σκληρού χειμώνα. Μάρτυρες του θαύματος, μεταξύ άλλων, ήταν και οι μουσουλμάνοι, γεγονός που δείχνει ότι το θαύμα λειτουργούσε ως απολογία της χριστιανικής πίστης την εποχή που στην Αρμενία κυριαρχούσαν αλλόπιστοι κατακτητές.

Ο αρμενικός χριστιανισμός αποτελεί ένα γόνιμο πεδίο όπου συναντιούνται και διασταυρώνονται οι παραδόσεις της Ανατολής και της Δύσης, έχοντας πάντα ως υπόστρωμα τις τοπικές συνθήκες και τα έθιμα. Έτσι, διαφαίνεται ο λειτουργικός πλούτος της Αρμενικής Αποστολικής Εκκλησίας, με το Άγιο Μύρο και τον καθαγιασμό του να αποτελούν μία από τις λαμπρότερες και ομορφότερες τελετές του χριστιανισμού.

Ενδεικτική βιβλιογραφία:
Ter-Mekertchian Karapet, Bishop, Blessing of the Holy Myron, prepared for publication by Fr. Ararat Poghosyan, edited by Petros Hovhannisyan, Mother See of Holy Etchmiadzin, 2015.
Παντερή Β., Ο Καθαγιασμός του Αγίου Μύρου στα Πρεσβυγενή Πατριαρχεία της Ανατολής (Μύρον-Ευχέλαιον-Καλλιέλαιον), εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα, 2017.
Kazaryan G., Οι αρμενοβυζαντινές εκκλησιαστικές σχέσεις κατά τον Ι΄-ΙΑ΄ αιώνα, Αθήνα, 2022.

Tweet

Share