Άρντα Τζελαλιάν

Στο πάνθεον των ελληνοαρμένιων ζωγράφων -όπως αυτό διαμορφώνεται μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή- εξέχουσα θέση κατέχει ο Κρικόρ Τουφεξιάν που με το έργο του τίμησε επάξια την αρμενική καταγωγή του και τη νέα του πατρίδα – την Ελλάδα.

Μελετώντας τη ζωή και τα καλλιτεχνικά του βήματα, εντυπωσιάζουν η αριστεία και η τεχνική αρτιότητα, ενώ στην προσπάθεια σκιαγράφησης της προσωπικότητάς του διαφαίνεται η επιθυμία για διαρκή εξέλιξη και η σεμνότητα που χαρακτηρίζει τους αφοσιωμένους καλλιτέχνες. Ήταν ζωγράφος, γραφίστας, αγιογράφος και μελετητής της αρμενικής μινιατούρας.

Έργα του υπάρχουν σε δημόσιες συλλογές (στην Ελλάδα και την Αρμενία) και σε ιδιωτικές (στην Ευρώπη, την Ασία, τη Βόρειο και Νότιο Αμερική). Η βιογραφία του στην ελληνική βιβλιογραφία δεν είναι πολύ ευρεία και περιέχει ορισμένες ανακρίβειες τις οποίες θα επισημάνουμε σε αυτό το άρθρο, μαζί με νέα στοιχεία για τη ζωή του, άγνωστες πτυχές και ανέκδοτο φωτογραφικό υλικό¹.

 Τα πρώτα χρόνια

Ο Κρικόρ Τουφεξιάν γεννήθηκε στο Ναζιλί (Αϊδίνι) της Μικράς Ασίας στις 22 Μαρτίου 1913². Το 1922 με τη Μικρασιατική Καταστροφή, μέρος της οικογενείας του βρήκε καταφύγιο στην Ελλάδα. Οι γονείς του Σαρκίς και Μαρί είχαν τέσσερα παιδιά: Χαμπαρτσούμ, Γκαραμπέτ, Αντρινέ και Κρικόρ. Στην Ελλάδα, έφτασε η Μαρί με την κόρη της Αντρινέ και τον μικρό Κρικόρ. Ο πατέρας αγνοείτο κατά την διάρκεια της Καταστροφής, και όταν πολύ αργότερα βρέθηκε στην Κέρκυρα, ήταν ήδη άρρωστος και απεβίωσε λίγο καιρό μετά τη μεταφορά του στην Αθήνα.³

Τα πρώτα χρόνια της μετανάστευσης, η Κοκκινιά μετρούσε γύρω στους 6.000 Αρμένιους. Η νοσταλγία κι ο θυμός, η φτώχεια και η επιμονή, πόσο μάλλον η ανάγκη βιοπορισμού, γίνονταν κίνητρα επιβίωσης για τους περισσότερους, με διαφορετικό τρόπο στον καθέναν. Η οικογένεια Τουφεξιάν εγκαταστάθηκε σε ιδιόκτητο σπίτι στην περιοχή της Οσίας Ξένης. Αν και δεν έζησε στις παράγκες, ο ζωγράφος τις αποτύπωσε το 1947 στις γνωστές του υδατογραφίες «Αρμένικες Παράγκες» (μολύβι ή κάρβουνο σε χαρτί)⁴. Πολύ αργότερα, το 1970 θα ζωγραφίσει και τη «Σούδα – Κοκκινιά» (λάδι σε καμβά), έτσι όπως τη θυμόταν και βασισμένος στα προσχέδια που είχε κάνει την εποχή της «tenekeli mahale» (τενεκεδένια γειτονιά) όπως την αποκαλούσαν⁵. Τα δύο αυτά έργα του Τουφεξιάν, μαζί με φωτογραφίες Αρμενίων φωτογράφων, όπως των αδελφών Διλδιλιάν, είναι ανεκτίμητα τεκμήρια μνήμης για τις νεώτερες γενιές.

Ο Κρικόρ, στην τρυφερή ηλικία των 10 χρόνων έχει ήδη βιώσει την βία και τον ξεριζωμό και ζει με την αγωνία των αγνοούμενων συγγενών. Ένα παιδί όπως χιλιάδες άλλα προσφυγόπουλα, που πρέπει να προσαρμοστεί, να μάθει γράμματα, να φροντίσει την οικογένεια και να μπει στη ζωή. Το πρώτο σχολείο που φοιτά είναι πιθανώς το δημοτικό σχολείο της Καθολικής Εκκλησίας της Κοκκινιάς⁶. Συγχρόνως, οι ανάγκες της εποχής τον ρίχνουν στην εργασία από πάρα πολύ νωρίς. Μάλλον δεν είναι τυχαίο πως ακόμα και οι πρώτες του δουλειές είχαν σχέση με το σχέδιο ή τη ζωγραφική, αφού προφανώς το ταλέντο του είχε ήδη ξεπηδήσει. Σε ηλικία μόλις 11 ετών εργάζεται μαζί με άλλα αρμενόπουλα, στην αγγειοπλαστική εταιρεία «Κεραμεικός» στο Νέο Φάληρο. Λίγα χρόνια αργότερα, γύρω στο 1928 θα εργαστεί στην Εταιρεία Ταπητουργίας «Oriental Carpet»⁷ στο Νέο Φάληρο, σχεδιάζοντας μοτίβα και τύπους κόμπων για τάπητες.

Σπουδές και καλλιτεχνική εξέλιξη

Για την δευτεροβάθμια εκπαίδευση του Κ.Τ. δεν έχουμε στοιχεία. Η πιθανότητα να μην έχει φοιτήσει στο Γυμνάσιο παραμένει ανοιχτή, καθώς όπως προαναφέρθηκε, εργαζόταν από πολύ νεαρή ηλικία. Το 1934 εισήχθη στην ΑΣΚΤ (Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών) του Πολυτεχνείου Αθηνών, απ΄όπου αποφοίτησε το 1937. Να σημειώσουμε πως όταν ο ζωγράφος ολοκλήρωσε την εικόνα της Παναγίας για το Ιερό της νεοανεγερθείσας εκκλησίας του Αγίου Ιακώβου στην Κοκκινιά⁸, ήταν ακόμη αυτοδίδακτος.

Καθηγητές του στην ΑΣΚΤ υπήρξαν οι εξής μεγάλες μορφές της Τέχνης: στα εργαστήρια ζωγραφικής ο Κωστής Παρθένης (Αλεξάνδρεια Αιγύπτου 1878 – Αθήνα 1967) και ο Ουμβέρτος Αργυρός (Καβάλα 1882 ή 1884 – Αθήνα 1963), και στα εργαστηρια χαρακτικής ο Γιάννης Κεφαλληνός (Αλεξάνδρεια Αιγύπτου 1894 – Αθήνα 1957).

Από τις παρακάτω συστατικές επιστολές των καθηγητών διακρίνεται η αριστεία του Τουφεξιάν:

«Βεβαιώ ο κάτωθι υπογεγραμμένος Καθηγητής της Ανωτ. Σχολής των Καλών Τεχνών Ουμβ. Αργυρός ότι ο μαθητής μου Κρικόρ Τουφεξιάν είναι εις των επιμελεστέρων επιδείξας καθ΄όλη την διάρκειαν της φοιτήσεώς του εξαιρετικήν επίδοσιν, είναι δε άξιος πάσης υποστηρίξεως.» Ουμβ. Αργυρός, 4 Ιουνίου 1936.

«Πιστοποιώ ότι ο κ. Κρηκόρ Τουφεξιάν, τελειόφοιτος σπουδαστής του εργαστηρίου μου εν τη Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, με την εργατικότητά του και την επίδοσίν του επέδειξε πάντοτε σημαντικήν πρόοδον η οποία με πείθει δια μίαν επιτυχή εξέλιξιν του ταλέντου του. Είναι δε άξιος πάσης υποστήριξης». Κ.Παρθένης, 31 Οκτωβρίου 1937.

Η Σχολή, παράλληλα με τις εμπειρίες και την ολοκληρωμένη μόρφωση, τον προίκισε με εξαιρετικές φιλίες και γνωριμίες. Συμφοιτητές και στενοί φίλοι του Κρικόρ Τουφεξιάν υπήρξαν ο ζωγράφος και ποιητής Νίκος Εγγονόπουλος⁹ (1907-1985), ο Γιάννης Τσαρούχης (1910-1989), ο Κώστας Γραμματόπουλος (1916-2003), ο ζωγράφος - χαράκτης Τάσσος (Αναστάσιος Αλεβίζος, 1914 - 1985), κ.ά. Επίσης διατηρούσε οικογενειακές σχέσεις φιλίας με τον μεγάλο Αρμένιο ζωγράφο Ασαντούρ Μπαχαριάν (1924 – 1990) και άλλους συμπατριώτες καλλιτέχνες και φωτογράφους, όπως ο Πώλ Φαρατζιάν, ο Αρσαβίρ Καζαντζιάν και ο Καγιώ Χοβαρδιάν.

Η καλλιτεχνική εξέλιξη του Τουφεξιάν υπήρξε αξιοσημείωτη: πορτραίτα, τοπία, πίνακες εμπνευσμένοι από κοινωνικοπολιτικά θέματα και ιδέες, αντικατόπτριζαν τις συγκυρίες της εποχής του. Εργαζόταν συνήθως με μεικτή τεχνική, πρώτα με κάρβουνο και ύστερα, μεταφέροντας το έργο στην τελική επιφάνεια, έκανε την επεξεργασία με λάδι.

Υπέγραφε Γρ.Τουφεξιάν, καθώς στους ελληνικούς κύκλους ήταν γνωστός και ως Γρηγόρης που είναι η ελληνική εκδοχή του ονόματός του¹⁰. Με λατινικούς χαρακτήρες υπέγραφε Gr. Tufekdjian ή Gr. Toufekdjian ενώ στα αρμενικά Գ. Թիւֆէնքճեան. Η γραφή «Τουφεκτζιάν» που μπορεί να βρεθεί σε ορισμένα έγγραφα, προέκυψε μεταγενέστερα από μεταγραμματισμό σε δημόσιες υπηρεσίες, την εποχή που ο ζωγράφος, μαζί με την πλειονότητα των ελληνοαρμενίων έλαβε την ελληνική υπηκοότητα (1968-1969).

Έργα και Συνεργασίες

Εργατικός και τίμιος οικογενειάρχης, ο Τουφεξιάν εργαζόταν ως γραφίστας. Όντας ελεύθερος επαγγελματίας συνεργαζόταν με τυπογραφεία, διαφημιστικές εταιρείες και διάφορους θεσμούς. Τα σκίτσα του, όλα στο χέρι, μετατρέπονταν σε καταλόγους, διαφημίσεις και ο,τι άλλο απαιτούσε η αγορά. Συνοπτικά, κάποιες από τις εργασίες του:

- Σχεδιασμός καταλόγων του Φεστιβάλ Αθηνών. Ο Κ.Τ. αναλάμβανε το γραφικό κομμάτι για προγράμματα και αφίσες, τα χρόνια που εργαζόταν στο Τυπολιθογραφείο του Β. Παπαχρυσάνθου, εφαρμόζοντας την τεχνική επεξεργασίας φωτογραφιών.

- Επιμέλεια και απεικόνηση κεφαλών σε χαρτονομίσματα, στο πλαίσιο της συνεργασίας του με το γνωστό Νομισματοκοπείο της εποχής «Ασπιώτη Έλκα».

- Γραφικές εργασίες στο περιοδικό «ΗΩΣ» την δεκαετία 1960.¹¹

Μια στενή και μακροχρόνια συνεργασία που αποτυπώθηκε σε έναν από τους γνωστότερους πίνακες του Τουφεξιάν, είναι αυτή με το Τυπολιθογραφείο του Βασίλη Παπαχρυσάνθου που βρισκόταν στην οδό Θησέως 4 (πάροδος Κολοκοτρώνη) στο κέντρο της Αθήνας¹². Ο Κ.Τ. εργαζόταν εκεί ήδη πριν από την Κατοχή. Γνωρίζουμε πως κατά τη διάρκεια της Κατοχής, οι Γερμανοί επίταξαν το τυπολιθογραφείο για δική τους χρήση, τυπώνοντας υλικό στα γερμανικά. Παρ΄όλα αυτά και παρ΄όλους τους κινδύνους που υπονόμευαν οι μετακινήσεις, ο Τουφεξιάν συνέχιζε να πηγαίνει, καθώς ήταν στην ομάδα υπευθύνων εκδόσεων. Το Laissez-passer (άδεια διέλευσης) που είχε λόγω εργασίας, του έσωσε τη ζωή αρκετές φορές.

Ο πίνακας του Τυπολιθογραφείου (λάδι σε καμβά, 96 x 74 εκ.) ολοκληρώθηκε το 1957 και βασίζεται σε ασπρόμαυρες σπουδές του ιδίου. Ο Κ.Τ. απεικονίζει με λεπτομερή, και μικρογραφικό τρόπο, όλες τις διαδικασίες εκτύπωσης της εποχής: τη μεταφορά του χαρτιού, το τρίψιμο του οξειδωμένου τσίγκου, την παρασκευή των χρωμάτων (κόκκινο, κίτρινο, πράσινο), τους σχεδιαστές και τη στοιχειοθεσία. Οι μηχανές, τα σκεύη, οι θήκες, οι επιφάνειες εργασίας, τα φώτα, κάθε εργαλείο και κάθε μορφή ξεχωριστά έχουν πάρει ζωή σε μια νέα κλίμακα μέσα από τα χρώματα και τις σκιές της ρεαλιστικής προοπτικής του Τουφεξιάν. Η προοπτική αυτή προερχόταν από το γραφείο-στούντιο του καλλιτέχνη στον επάνω όροφο του κτιρίου, απ΄όπου και περιεργαζόταν για χρόνια την αλληλουχία εργασιών του τυπολιθογραφείου. Ο πίνακας αγοράστηκε από τον ιδιοκτήτη Βασίλη Παπαχρυσάνθου, όμως (πιθανώς μετά τον θάνατο του τελευταίου) μπήκε σε πλειστηριασμό. Πρέπει να ήταν σε αυτό το χρονικό σημείο όπου δόθηκε μια λανθασμένη περιγραφή του έργου. Η ιστοσελίδα των δημοπρασιών έγραφε:

«...αποδίδεται μοναδικά ίσως η απεικόνιση του παράνομου τυπογραφείου της Κοκκινιάς, που λειτούργησε από την άνοιξη του 1943 και ο καλλιτέχνης πρωτοστάστησε στο στήσιμό του...»¹³, κάτι που στην πραγματικότητα δεν ισχύει. Δεν γνωρίζουμε πού βρίσκεται ο πίνακας σήμερα.

Στην καλλιτεχνική του πορεία ο Τουφεξιάν συμμετείχε σε πολλές Πανελληνίους Εκθέσεις, ήδη πριν από τον 2^ο Παγκόσμιο πόλεμο. Το λογοτεχνικό και φιλολογικό περιοδικό «Φιλολογική Πρωτοχρονιά» που κάλυπτε τις εκθέσεις και τους σύγχρονους εικαστικούς, τον έχει αναφέρει σε πολλά της φύλλα. Ο Κ.Τ. αναγνωρίστηκε, τιμήθηκε και έλαβε εξαιρετικές κριτικές.

«...ιδιαιτέρως θα σημειώσω την πρωτοτυπία, την καλαισθησία και τη συνθετική ευφυΐα της θαλασσογραφίας του νέου ζωγράφου κ. Τουφεξιάν...» γράφει μεταξύ άλλων ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου ήδη το 1939¹⁴».

Προσωπική ζωή και οικογένεια

Από τα πρώτα χρόνια της μετεγκατάστασης στην Ελλάδα, φιλικές ομάδες νεαρών και νεανίδων Αρμενίων που επιθυμούσαν ψυχαγωγία μέσω αποδράσεων στη φύση, οργανώνονταν σε Φυσιολατρικούς Συλλόγους. Σε μια από αυτές τις εκδρομές ο Κρικόρ γνώρισε την Σακέ – Μαρί Τζαμπαζιάν την οποία παντρεύτηκε το 1949 στο Ναό του Αγ. Ιακώβου. Μαζί απέκτησαν δύο παιδιά, τον Σέρκο και την Μαρί. Η οικογένεια συνέχισε να ζει στην Κοκκινιά.

Αρμένικη Μινιατούρα

Στο απώγειο της καλλιτεχνικής του ωριμότητας, o Κρικόρ Τουφεξιάν, έστρεψε την προσοχή του προς αυτό που μόλις πριν από περίπου έναν αιώνα είχε αρχίσει να αποκαλύπτεται στην ιστορία της παγκόσμιας τέχνης: το αρμένικο εικονογραφημένο χειρόγραφο, που αναδεικνύει τη σημασία της αρμενικής μεσαιωνικής ζωγραφικής.¹⁵

Λάτρης της τέχνης αυτής ήταν και ο Κωστής Παρθένης, ένας από τους θεμελιωτές της ελληνικής ζωγραφικής του 20^ου αιώνα. Αγιογράφος ο ίδιος και με βαθειά γνώση της βυζαντινής αγιογραφίας, ο Παρθένης γνώριζε προσωπικά και θαύμαζε την τέχνη της αρμενικής μινιατούρας, εκτιμώντας ιδιαίτερα τη συνθετική και χρωματική αρμονία, τη διακοσμητική ισορροπία και την καλλιτεχνική αξία τους. Ο καθηγητής μοιραζόταν το θαυμασμό του με τον μοναδικό αρμένιο μαθητή του Κρικόρ Τουφεξιάν, στα χρόνια φοίτησης του στην ΑΣΚΤ. Ευχή και παρότρυνσή του ήταν, ο μαθητής του να εμβαθύνει στη μελέτη και την ανάλυσή τους. Η σημαντική αυτή πληροφορία, που αναδεικνύει την εμπιστοσύνη που έδειξε ο Κ.Παρθένης προς τον μαθητή του και την άριστη σχέση των δύο, υπογραμμίζει την οικουμενικότητα της αρμενικής χριστιανικής τέχνης.

Tην δεκαετία του΄70, λίγα χρόνια μετά το θάνατο του Κ. Παρθένη, ο Κ. Τουφεξιάν, επιθυμώντας να τιμήσει τη συμβουλή και τη μνήμη του αγαπημένου του δασκάλου, ξεκίνησε την προσωπική του έρευνα στις μινιατούρες αρχαίων αρμενικών χειρογράφων. Η μελέτη του επικεντρώθηκε στις εικονογραφήσεις χειρογράφων του 13^ου – 16^ου αιώνα. Κατόπιν αιτήματος της κυβέρνησης της Σοβιετικής Αρμενίας, συνέχισε και ολοκλήρωσε την έρευνά του στο «Μαντεναταράν» της Αρμενίας (Ινστιτούτο Αρχαίων Χειρογράφων «Μεσρώπ Μαστότς») σε δύο ή τρία ταξίδια του στο Γερεβάν.

Επιλέγοντας δείγματα διαφόρων σχολών μινιατούρας, ο Τουφεξιάν δημιούργησε νέα έργα, στα οποία αναπαράγει και ερμηνεύει ελεύθερα το κάθε θέμα και την διάταξή του, προσφέροντας ένα εξαιρετικά αρμονικό αποτέλεσμα και κρατώντας ατόφια την πνευματική χροιά των εικόνων.

Τα έργα είναι λάδι σε μουσαμά, έχουν πολύ μεγαλύτερη κλίμακα από τις πρωτότυπες εικόνες και φτιάχτηκαν εξ΄ολοκλήρου στο σπίτι και εργαστήρι του ζωγράφου στην Κοκκινιά. Μεταξύ άλλων, ένθερμο ενδιαφέρον για την έρευνα αυτή έδειξε ο στενός οικογενειακός φίλος του Τουφεξιάν, ζωγράφος και ηθοποιός Μιχάλης Νικολινάκος, που επισκεπτόταν συχνά τον ζωγράφο παρακολουθώντας την εξέλιξη των έργων.

Από αυτή την έρευνα, ο Κ.Τ. άφησε 28 πίνακες, οι 4 από τους οποίους έμειναν ημιτελείς.¹⁶ Είκοσι από αυτούς είχαν ετοιμαστεί για μια έκθεση στη Λυών της Γαλλίας το 2015 για την επέτειο των 100 χρόνων από τη Γενοκτονία των Αρμενίων, όμως η έκθεση, για διάφορους λόγους, δεν πραγματοποιήθηκε.

Η κληρονομιά

Ο Κρικόρ Τουφεξιάν έφυγε από τη ζωή στις 4 Αυγούστου 1983, στην Κοκκινιά, με αιφνίδιο θάνατο.¹⁷

Η καλλιτεχνική του φλέβα, δυνατή και ουσιώδης, πέρασε γενναιόδωρα στα δύο του παιδιά και στον εγγονό του. Ο γιος του, Σαρκίς, αρχιτέκτονας στο επάγγελμα, μυημένος από παιδί στο χώρο της Τέχνης, είναι ζωγράφος, με συμμετοχή σε πολλές εκθέσεις στην Ευρώπη. Ο εγγονός του, Krikor Jeroen Toufektzian, φέρει επίσης μεγάλο ταλέντο στη ζωγραφική.

Η μελέτη των αρμενικών εικονογραφημένων χειρογράφων, αν και δυστυχώς δεν έχει διασωθεί σε σημειώσεις του καλλιτέχνη, αποτυπώνεται στα θαυμάσια έργα του, συνδέοντας τον 20^ο αιώνα με την αρμενική παράδοση αιώνων μέσω της μικρογραφίας και σίγουρα αφήνει χώρο για περαιτέρω έρευνα.

Στο πέρασμα των χρόνων, το ενδιαφέρον για το συνολικό έργο του Κρικόρ Τουφεξιάν αναγεννείται, με μια συνεχιζόμενη αναγνώριση προς την δεξιοτεχνία και την ιστορική σημασία της πορείας του ελληνοαρμένιου εικαστικού.

1. Ευχαριστώ θερμά τον Κο Σέρκο (Σαρκίς) Τουφεξιάν, για τις πληροφορίες, τις αφηγήσεις και το φωτογραφικό και αρχειακό υλικό που μου παραχώρησε για την πραγματοποίηση της έρευνάς μου.
2. Στο πιστοποιητικό θανάτου, αναφέρεται ως έτος γέννησης μόνο «1915» και ως τόπος γέννησης «Σμύρνη». Ευχαριστώ πολύ την Μητρόπολη Ορθοδόξων Αρμενίων της Αθήνας για τη διάθεση των στοιχείων.
3. Ο Χαμπαρτσούμ, ήταν στρατιώτης στην Τουρκία, όμως κατάφερε να επιζήσει. Εγκαταστάθηκε στο νησί της Άνδρου, όπου εργάστηκε ως ράφτης. Η καλή του πελατεία τον γνώριζε και ως Χαράλαμπο. Στην Άνδρο εγκαταστάθηκε επίσης η μόνη κόρη της οικογενείας Αντρινέ (Ανδρονίκη) με την οικογένειά της. Ο Γκαραμπέτ, αγνοείτο κι εκείνος για χρόνια ώσπου βρέθηκε σε κάποιο ορφανοτροφείο και αργότερα μετακόμισε στην Βραζιλία.
4. Πιθανότατα οι «Αρμένικες Παράγκες» είναι τα πρώτα σχέδια που έκανε ο ζωγράφος αποτυπώνοντας τις εντυπώσεις του, με σκοπό την προετοιμασία ενός έργου.
5. Τα έργα «Αρμένικες Παράγκες» και «Σούδα – Κοκκινιά» είχαν δωρηθεί από τον ίδιον στον Δήμο Νίκαιας. Σήμερα ανήκουν στη Συλλογή της Δημοτικής Πινακοθήκης Νίκαιας – Αγ. Ιωάννη Ρέντη «Ντίνος Κατσαφάνας».
Ευχαριστούμε θερμά την Δημ. Πινακοθήκη και την Κα Μαρία Πούλου για τη διάθεση των φωτογραφιών.
6. Στις αφηγήσεις του ο ίδιος ο Τουφεξιάν ανέφερε τον δάσκαλό του «Καλφαϊάν». Ο Αρίς Καλφαϊάν (1884-1967), κατόπιν ιερέας, δίδασκε γλώσσα και μουσική στο σχολείο της Καθολικής Εκκλησίας της Κοκκινιάς και από εκεί συμπεραίνουμε πως πιθανότατα ο Τουφεξιάν φοιτούσε σε αυτό. Για τον Αρίς Καλφαϊάν:
https://www.houshamadyan.org/oda/europe/marika-ninou-atamian-family-coll-gr.html
7. Πιθανότατα συνδέεται με την «Oriental Carpets Manufacturers» που δραστηριοποιούταν στη Σμύρνη από το 1908. Στο εργοστάσιο του Νέου Φαλήρου δούλευαν αρκετοί Αρμένιοι και Αρμενοπούλες, πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία. «Amenoun Darekirk», ετήσια έκδοση της εφημερίδας «Nor Or», 1927.
8. Βλ. Άρντα Τζελαλιάν «Η γνωστή-άγνωστη Μαντόνα της Κοκκινιάς», Περιοδικό Αρμενικά, Τεύχος 114, Αύγουστος 2023-Ιάνουάριος 2024.
9. Οι δεσμοί φιλίας του Εγγονόπουλου με τον Τουφεξιάν αναφέρονται και στο Αρ. 18 της σειράς βιβλίων τέχνης «Οι Έλληνες Ζωγράφοι» του Εκδ. Οίκου «Μέλισσα», σε κείμενα του Στέφανου Μπουλανικιάν, σελ. 254.
10. Στις εκδόσεις της «Φιλολογικής Πρωτοχρονιάς», αναφέρεται ως Γρηγόρης Τουφεξιάν.
11. «Μηνιαία εικονογραφημένη επιθεώρησις ΗΩΣ», με τουριστικό, ιστορικό και λαoγραφικό ενδιαφέρον.
12. Το κτίριο ήταν ιδιοκτησία του ιδίου του Β. Παπαχρυσάνθου. Μετέπειτα κατεδαφίστηκε.
13. https://www.hellenicauctions.com/product/080-%CF%84%CE%BF%CF%85%CF%86%CE%B5%CE%BE%CE%B9%CE%B1%CE%BD-%CE%B3%CF%81%CE%B7%CE%B3%CF%8C%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%82-%CE%BA%CF%81%CE%B7%CE%BA%CE%BF%CF%81-1913-1984/ Η ιστοσελίδα φαίνεται πλέον κλειδωμένη.
14. «Η Πανελλήνιος Έκθεσις», Ελεύθερον Βήμα, 12 Μαΐου 1939.
15. Η ιστορία της τέχνης του εικονογραφημένου χειρογράφου στην Αρμενία καλύπτει περισσότερους από 13 αιώνες. Τα πρώτα εικονογραφημένα χειρόγραφα που σώζονται είναι του 6^ου-7^ου αιώνα. «Armenian Miniature» album, Yerevan, 1987.
16. Οικογενειακή συλλογή Τουφεξιάν.
17. Στην ελληνική βιβλιογραφία, ως χρονολογία θάνατου του Τουφεξιάν αναφέρεται λανθασμένα το 1984.

Tweet

Share